Σε μια πρώτη ματιά, μοιάζει σχεδόν αδύνατον να στήσεις οτιδήποτε σε ένα μέρος που είναι από μόνο του ένα σκηνικό - γραφικό, σχεδόν εξωπραγματικό, σαν από μια άλλη εποχή και ταυτόχρονα οικείο σαν να βρίσκεσαι από πάντα εκεί σε μια διαρκή διαδρομή ανάμεσα σε δύο άκρες, όσο είναι δηλαδή η βόλτα από το ξενοδοχείο Μεγίστη και το ατελιέ του Αλέξανδρου Ζυγούρη μέχρι το Φάρο, όσο (τελικά) είναι η απόσταση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία.
Κι όμως, το Καστελλόριζο, ίσως από τη φύση του, την ιδιομορφία της θέσης του, την ιστορική του «αναγκαιότητα», μοιάζει ιδανικός τόπος για να συγκεντρωθούν άνθρωποι από όλον τον κόσμο και για λίγο να ανταλλάξουν λέξεις, πολιτισμούς, εικόνες και ιδέες. Αυτό άλλωστε γινόταν πάντα στην πολύπαθη ιστορία του και στην εναλλαγή των πληθυσμών που το κατοικούσαν και συνεχίζουν να το κατοικούν - μόνιμα ή μόνο σε περιόδους: Ελληνες, Τούρκοι, Ιταλοί, Αυστραλοί - οι τελευταίοι από γενιά σε γενιά σε μια διαρκή επιστροφή κάθε καλοκαίρι.
Και ενώ το μέρος μοιάζει πεπερασμένο στις αντοχές του για να αντέξει το πλήθος, καταφέρνει να το ενσωματώνει, σαν μια βόλτα όπου εκεί που στην Πλατεία Ποσειδών κόσμος βλέπει μια ταινία, λίγα μέτρα μακριά κάποιοι κάνουν βουτιά στο λιμάνι και στο επόμενο στενό μια γάτα κοιμάται μόνη της μπροστά σε ένα διατηρητέο ανακαινισμένο κτίσμα, πολύχρωμο κι αυτό σε μια τολμηρή παλέτα που κάνει όλο το νησί να μοιάζει με παιδική ζωγραφιά.
Σε αυτό το ήδη event - που ειδικά στα τέλη του Αυγούστου βρίσκεται ήδη στην «κατοχή» των τουριστών του νησιού, των Ιταλών με τα γιοτ και των φαντάρων που πηγαινοέρχονται σαν από μια ειδική αποστολή, προστίθεται για δέκα ημέρες το Beyond Borders, η πρωτοβουλία του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ), ένα Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ που χρόνο με το χρόνο - βρίσκεται φέτος ένα χρόνο πριν τα 10 του χρόνια - μεγαλώνει για να αποτελέσει ένα μικρό αλλά πλήρες πρότζεκτ με προβολές, εργαστήρια, forum συμπαραγωγών και παράλληλες εκδηλώσεις που σε αντιστροφη αναλογία με τα τετραγωνικά του νησιού, μοιάζει να εκτείνεται πέρα από τα σύνορα του Καστελλόριζου και της Ελλάδας.
Στο κέντρο του βρίσκεται η τεκμηρίωση - ως κομμάτι της ιστορικής έρευνας αλλά κυρίως της κινηματογραφικής έκπληξης που προκύπτει από την παρατήρηση.
Μισέλ Νολ
Αναζητώνας την έννοια του ντοκιμαντέρ από την αρχή
Καλλιτεχνικός σύμβουλος και Διευθυντής Διεθνούς Ανάπτυξης του Φεστιβάλ, ο Γάλλος Μισέλ Νολ, κινηματογραφιστής, παραγωγός, οργανωτής φεστιβάλ και πολίτης του κόσμου, μιλάει για τις δράσεις του Φεστιβάλ που γίνονται στο περιθώριο των προβολών και των ειδικών εκδηλώσεων της διοργάνωσης: για το κομμάτι του industry στο οποίο επενδύει το Φεστιβάλ με πολλαπλούς τρόπους: με ένα Φόρουμ Συμπαραγωγών, με Pitching Lab για πρότζεκτ νέων δημιουργών από όλον τον κόσμο, με masterclasses από επαγγελματίες του ντοκιμαντέρ από όλον τον κόσμο, με το δίκτυο των κινηματογραφικών σχολών από όλον τον κόσμο και τις μικρού μήκους ταινίες που διαγωνίζονται για τα βραβεία του Φεστιβάλ, με μια ομάδα ζωντανού ντοκιμαντέρ που επιστρέφει στο νησί κάθε χρόνο για να ολοκληρώσει την τεκμηρίωση ανάλογα με τα ερεθίσματα της ζωντανής επαφής με τον τόπο, με σπουδαίους Ελληνες (όπως η Βάλερι Κοντάκος, η Μαριάννα Οικονόμου, ο Μάρκο Γκαστίν...) και ξένους ντοκιμαντερίστες που βρίσκονται στο νησί για να παρουσιάσουν τις ταινίες τους και να μιλήσουν για την τέχνη τους.
«Προσπαθούμε να φτιάξουμε εδώ στο Καστελλόριζο κάτι που να μην προδίδει το μέγεθος του νησιού, αλλά να τιμά τον τίτλο του Φεστιβάλ - Beyond Borders (σ.σ. πέρα από τα σύνορα)», εξηγεί ο Μισέλ Νολ.
«Μετά από 35 χρόνια στο σινεμά, έχοντας γυρίσει τον κόσμο, κάνοντας επαφές και αναζητώντας το αδύνατο, αυτό που προσπαθούμε εδώ είναι να φέρουμε τους κινηματογραφιστές πίσω στην κεντρική σκηνή της σύγχρονης βιομηχανίας του ντοκιμαντέρ. Αυτή τη στιγμή, το μεγαλύτερο κομμάτι του σινεμά τεκμηρίωσης ξοδεύεται στη χρηματοδότησή του. Είμαι σίγουρος πως οι περισσότερες έννοιες γύρω από τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ χρειάζονται αναθεώρηση. Μπορεί να υπάρχουν παντού γύρω μας ντοκιμαντέρ, πολλά από αυτά μπορείς να τα βρεις στο Netflix ή σε κάποια πλατφόρμα, αλλά η βιομηχανία διστάζει να επενδύσει σε κινηματογραφικά ντοκιμαντέρ, ντοκιμαντέρ που ο κόσμος θέλει και πληρώνει εισιτήριο για να δει στην αίθουσα. Ο κόσμος έχει καταλάβει πως στις δύσκολες εποχές που ζούμε, το ντοκιμαντέρ μπορεί να είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για να κρατήσουμε τη Δημοκρατία ζωντανή, για να κατανοήσουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας. Ακομη κι αν στη Γαλλία υπάρχει ένα ισχυρό δίκτυο χρηματοδότησης, δεν μπορεί κανείς να σταματήσει την "εμπορική" κατεύθυνση στην οποία νομοτελειακά οδηγούνται τα πάντα. Πρέπει να βρεθούμε ο ένας με τον άλλον, να ανταλλάξουμε απόψεις, να ενώσουμε τις δυνάμεις μας. Και αυτό είναι που προσπαθούμε να κάνουμε εδώ στο Καστελλόριζο.»
Δίνουμε μεγάλη έμφαση στον πρωτοποριακό χαρακτήρα όσων κάνουμε, κυρίως γιατί μπορούμε να το κάνουμε επειδή είμαστε μικροί. Οσο μεγαλύτερος γίνεσαι, τόσο χάνεται η έννοια της πρωτοπορίας.»
«Είναι αλήθεια πως πολλοί μας θεωρούν αμφισβητίες. Πώς το μόνο που θέλουμε είναι να χτυπήσουμε το υπάρχον σύστημα. Δεν βλέπουν την ευκαιρία σε όλο αυτό, το αντιλαμβάνονται σαν απειλή. Για όλους αυτούς τους λόγους και για να πετύχουμε τις φιλοδοξίες μας φτιάξαμε ένα δίκτυο από από 12 κινηματογραφικές σχολές σε όλον τον κόσμο, οι μαθητές τους έστειλαν τις ιδέες τους και τα 10 καλύτερα πρότζεκτ θα παρουσιαστούν σε επαγγελματίες από όλον τον κόσμο προκειμένου να προχωρήσουν στην υλοποίησή τους. Ταυτόχρονα έχουμε τα διαγωνιστικά μας τμήματα, το κυρίως με ταινίες σε πρεμιέρα από όλον τον κόσμο και το Πανόραμα για τις πιο εναλλακτικές μορφές τεκμηρίωσης - φέτος και ένα καινούριο, το μicro με μόνο πρώτες και δεύτερες ταινίες ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, έτσι ώστε να δώσουμε χώρο σε νέες φωνές. Αναζητούμε μαζί με επαγγελματίες που θέλουν να παρουσιάσουν τα πρότζεκτ τους, να αναζητήσουν συμπαραγωγή και να δικτυωθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, τους νέους όρους της τεκμηρίωσης. Δεν είμαστε απειλή για κανέναν. Είμαστε απλά ανήσυχοι κινηματογραφιστές.»
Ανακαλύπτωντας το Καστελλόριζο από την αρχή
«Ανήσυχοι» και «πρωτοπόροι» είναι σίγουρα χαρακτηρισμοί που ταιριάζουν στα μέλη της ομάδας Beyond Storytelling, τον Ούρι Σ. Κόεν, καθηγηγητή λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, την Καναδή σκηνοθέτη και παραγωγό Ντανάε Ελον και την Αυστραλή σκηνοθέτη, σεναριογράφο και φωτογράφο Λιζέλ Μέι. Οι τρεις τους βρέθηκαν μέσα στα χρόνια στο Beyond Borders από διαφορετικές θέσεις (καλεσμένοι με τις ταινίες τους, μέλη κριτικών επιτροπών) και μαζί ξεκίνησαν να δίνουν σχήμα σε μια ιδέα ενός στούντιο ντοκιμαντέρ που εξερευνά και προκαλεί τις γλώσσες και τις προοπτικές των ιστοριών που λέγονται στο νησί και από το νησί.
Οι ερωτήσεις που έθεσαν αρχικά στον εαυτό τους ήταν «που πηγαίνει το ντοκιμαντέρ;», «πώς μπορούμε να επιστρέψουμε στη βάση της τεκμηρίωσης;», «πώς μπορούμε να κάνουμε σινεμά, απλά, ταπεινά, ορμώμενοι μόνο από το ένστικτο και τα ερεθίσματα του γύρω μας κόσμου;», «πώς θα ξεπεράσουμε τις ιστορίες που λέγονται για να ανακαλύψουμε ποιες ιστορίες οφείλουμε να πούμε;». Και όλα αυτά όχι στην αίθουσα ενός Πανεπιστημίου, αλλά στο Καστελλόριζο.
Ντανάε Ελον
«Βρεθήκαμε στο Καστελλόριζο και αναρωτηθήκαμε τι θα μπορούσαμε να δώσουμε πίσω σε ένα νησί που μας έδινε τόσα πολλά πράγματα, όχι μόνο ιστορικά αλλά και κινηματογραφικά και κοινωνικά.», εξηγεί η Ντανάε Ελον. «Και έτσι σκεφτήκαμε να προκαλέσουμε τα όρια ενός ντοκιμαντέρ, φτιάχνοντας ένα ντοκιμαντέρ εδώ στο νησί, ενώ βρισκόμαστε στο Φεστιβάλ και βλέπουμε ντοκιμαντέρ. Είδαμε το Καστελλόριζο σαν έναν καμβά. Και σκεφτήκαμε να κάνουμε μια ταινία έξω από τις νόρμες της βιομηχανίας, χωρίς χρήματα. Είμαστε όλοι επαγγελματίες και έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε ταινίες μέσα στο γνώριμο πλαίσιο, αλλά θέλαμε να νιώσουμε πιο ελεύθεροι, να βρούμε απρόβλεπτους χαρακτήρες που να αφηγούνται ιστορίες για το νησί ή και όχι μόνο γι' αυτό. Και μας ενδιέφερε το βλέμμα μας ως ξένοι πάνω στο νησί, αλλά σε συνυασμό με το βλέμμα μιας Ελληνίδας - έτσι στο πρότζεκτ προστέθηκε η σκηνοθέτης Μαριάννα Οικονόμου - και με μικρά μέσα, ενός είδος guerrila film, να δημιουργήσουμε μια ταινία.»
«Ξεκινήσαμε πέρσι, το 2023, κινηματογραφώντας τον πρώτο χαρακτήρα της ταινίας: τον Τζουζέπε Σεντέρνα, τον Φαρίνα από το "Meditteraneo" του Γκαμπριέλε Σαλβατόρες (σ.σ. την ταινία που το 1991 κέρδισε το Οσκαρ Καλύτερης Ξένης Ταινίας βάζοντας το Καστελόριζο και την πρωταγωνίστρια Βάνα Μπάρμπα στον παγκόσμιο χάρτη). Σκεφτήκαμε πως θα μπορούσαμε να τον "καδράρουμε" μέσα στο σκηνικό του νησιού. Πειραματιστήκαμε πολύ. Τίποτα δεν είναι τελικό, γιατί φέτος που ξαναγυρίσαμε, βρήκαμε και έναν δεύτερο χαρακτήρα, τον καλλιτένχη Αλέξανδρο Ζυγούρη, που ζει εδώ στο Καστελλόριζο. Και έτσι φτιάχνουμε ένα ντοκιμαντέρ ζωντανό. Που αλλάζει, μεταλλάσσεται, συντίθεται και αποσυντίθεται μέσα από τις συζητήσεις μας. Είναι μια στιγμή που χαιρόμαστε ότι δεν έχουμε ανάγκη τη βιομηχανία.»
Ο Καστελλοριζιός καλλιτέχνης Αλέξανδρος Ζυγούρης
«Σε ένα κόσμο που όλοι βλέπουν δευτερόλεπτα εικόνας στο Tik Tok, είναι η ώρα να σκεφτούμε τι σημαίνει αυτό για την τέχνη μας», υπογραμμίζει ο Ούρι Σ. Κόεν. Η ερώτηση τίθεται εδώ ανάμεσά μας. Και γι' αυτό ενεργούμε ανεξάρτητα. Η απάντηση βρίσκεται και σε αυτό το μέρος. Τόσο ιδαίτερο, στην Ανατολική Μεσόγειο. Δίνει απαντήσεις στο που ζούμε. Οχι στο πώς ζούμε. Αλλά στο που ζούμε και που θα μπορούσαμε να ζήσουμε στο μέλλον. Μέσα σε πιο ιστορικό περιβάλλον ζούμε ήδη. Κάθε φορά που είμαστε εδώ ζούμε από κοντά το μυστήριο των ανθρώπων και των τόπων. Των γενιών που επιστρέφουν στο Καστελλόριζο. Κάθε σκηνή που γυρίζουμε αφορά αυτή τη μεγάλη ιστορία του τόπου, των τόπων που ζούμε. Δεν έχει σημασία αν θα πετύχουμε στο τέλος. Πάντως η διαδρομή αξίζει σίγουρα.»
Στην οθόνη του Φεστιβάλ στην Πλατεία Ποσειδών, ζωντανεύουν οι μνήμες του Τζουζέπε Σεντέρνα, σε μια προβολή work in progress του υλικού που γυρίστηκε πέρσι από την ομάδα των τριών. Το «Meditteraneo» παραμένει μια εμβληματική στιγμή για το Καστελλόριζο, αλλά εδώ με τον τρόπο που έχει η μνήμη να ανακαλεί την Ιστορία, ο συγκινητικός πρωταγωνιστής της ταινίας θα θυμηθεί όχι μόνο πόσο όμορφη ήταν η Βάνα Μπάρμπα όταν την είδαν για πρώτη φορά και μετά καθημερινά στο γύρισμα, αλλά κυρίως πόση μοναξιά ένιωσε μετά το τέλος της ταινίας και την τεράστια παγκόσμια επιτυχίας της, όταν όλοι τον ξέχασαν. Κάποια στιγμή θα μιλήσει για την «σκληρότητα του σινεμά» μέσα στο εμβληματικό μπλε σπίτι του νησιού όπου γυρίστηκε η ταινία και σε εκείνο το σημείο, η ταινία της ομάδας των Beyond Storytelling ενώνει όλες τις γραμμές που μπορεί κανείς να συναντήσει σε αυτόν τον τόπο: αυτές που σε ενώνουν με την Ιστορία του και αυτές που σε απομακρύνουν από την απόστασή του από την υπόλοιπη Ελλάδα.
Βρίσκοντας (κινηματογραφικές) πατρίδες σχεδόν από την αρχή
Μια διαρκής συνομιλία με το νησί και την Ιστορία του είναι και η παραμονή σου στο Καστελλόριζο.
Η φευγαλέα ματιά στο Κας απέναντι που μοιάζει τόσο κοντά να το αγγίξεις με το χέρι σου. Η στροφή στην πλατεία για να ακούσεις μια παρουσίαση μιας μελέτης για το Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινούπολης με εισηγητές τον συγγραφέα Παύλο Μεθενίτη και την Καλλιτεχνική Διευθύντρια του Φεστιβάλ Ειρήνη Σαριόγλου. Οι χελώνες που τρόμαξαν από τον πολύ κόσμο και κρύφτηκαν φέτος πιο πολύ από άλλες χρονιές. Ο φιλέλληνας Μπρους Κλαρκ που θα συνεχίσει να αναζητά την αλήθεια πίσω από τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Τα παιδιά που βλέπουν Καραγκιόζη στην πλατεία. Η σημαία της Ευρωπαϊκής Ενωσης να δεσπόζει σαν υπενθύμιση πως βρίσκεσαι σε ένα τόπο στρατηγικό. Τα ιταλικά, αμερικάνικα, τούρκικα, βαριά νησιώτικα που ακούς σε ένα συνονθύλευμα από κουλτούρες. Και μετά, οι εικόνες από τον κόσμο των ντοκιμαντέρ: μια παγκόσμια χαρτογράφηση αγωνίας, προσωπικής απώλειας, μιας αέναης αναζήτησης ταυτότητας, δικαιοσύνης, πατρίδας. Οι παππούδες του Χρήστου Ανδριανόπουλου στο (ξανά) υπέροχο «Στον Ουρανό του Τίποτα με Ελάχιστα» και μαζί το συνταρακτικό «I Shall Not Hate» για τον Παλαιστίνιο γιατρό που είδε την οικογένειά του να ξεκληρίζεται από τον βομβαρισμό των Ισραηλινών επιλέγοντας την οδό της συγχώρεσης και όχι του μίσους.
Μια συγκίνηση για τον τόπο (του σινεμά) και τους ανθρώπους που τον ορίζουν. Σε αναμονή των ταινιών που θα γεννηθούν από το Φεστιβάλ στο μέλλον.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το 9ο Beyond Borders - Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα ή να επικοινωνήσετε με το Φεστιβάλ στη διεύθυνση info@beyondborders.gr. Μείνετε συντονισμένοι για όλες τις δράσεις και τα νέα του Beyond Borders, ακολουθώντας το Φεστιβάλ στο Facebook, στο Instagram, στο YouTube και στο LinkedIn.
