Το βιβλιο του Αντώνη Σαμαράκη, «Το Λάθος», κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1965, από τις εκδόσεις «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», με εξώφυλλο του μεγάλου χαράκτη Τάσσου. Το πολιτικό θρίλερ με τις καφκικές και οργουελικές επιρροές του λογοτέχνη-ανθρωπιστή γνώρισε τεράστια επιτυχία και τιμήθηκε στην Ελλάδα και το εξωτερικό, μεταφράστηκε σε 33 γλώσσες και κυκλοφόρησε σε 114 ξένες εκδόσεις. Τιμήθηκε με το Βραβείο των Δώδεκα – Επαθλο Κώστα Ουράνη το 1966 και με το Μεγάλο Βραβείο Αστυνομικής Λογοτεχνίας στη Γαλλία, το 1970, ενώ ο συγγραφέας το 1982 έλαβε για το σύνολο του έργου του το Ευρωπαϊκό Βραβείο Europalia.
Η καφκική ατμόσφαιρα του βιβλίου παίρνει πλέον σάρκα και οστά στην ταινία «Λάθος», σε σκηνοθεσία του Θεόφιλου Παπαστυλιανού και σε παραγωγή της Αργοναύτες Α.Ε., η οποία γυρίζεται στην αγγλική γλώσσα, σε απροσδιόριστο τόπο και χρόνο, ακριβώς γιατί, όπως υποστηρίζουν οι δημιουργοί του, η ιστορία που αφηγείται είναι διαχρονική και παγκόσμια. Στοιχεία από το παρελθόν βοηθούν στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας και μιας αισθητικής που μπορεί να παραπέμπει στο παρόν ή ακόμα και στο μέλλον.
Ο σκηνοθέτης Θεόφιλος Παπαστυλιανός, η Α’ βοηθός σκηνοθέτη Κέλλυ Αναγνώστου και ο διευθυντής φωτογραφίας Θoδωρής Ζαχαράκης κοιτούν και συζητούν το πλάνο που γυρίστηκε.
Μετά από εντατικό location scouting για να βρεθούν οι κατάλληλοι χώροι, τα περισσότερα εξωτερικά γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στη Ρίγα της Λετονίας τον Σεπτέμβριο, ενώ πλέον συνεχίζονται σε διάφορες τοποθεσίες της Αττικής και της Βοιωτίας. Στην ταινία πρωταγωνιστεί ο Ντέιβιντ Ντόσον («Peaky Blinders») στο ρόλο του Ανακριτή. Συμπρωταγωνιστούν ο Αρθουρ ΜακΜπέιν («Napoleon») στο ρόλο του Υπόπτου και ο Ραλφ Λιτλ («24 Hour Party People») στο ρόλο του Μάνατζερ. Τον ιδιαίτερο ρόλο της Προϊσταμένης της Ειδικής Υπηρεσίας στην ταινία ερμηνεύει η ηθοποιός και σκηνοθέτρια Αντζελα Μπρούσκου.
Το Flix είχε την τύχη να βρεθεί στα γυρίσματα της ταινίας στην Αθήνα και να μιλήσει με τους πρωταγωνιστές Ντέιβιντ Ντόσον και Αρθουρ ΜακΜπέιν και τον σκηνοθέτη της, Θεόφιλο Παπαστυλιανό, ανάμεσα σε πολλά άλλα, για την πίστη στην ανθρωπότητα, το δυστοπικό σήμερα αλλά και αυτό που κάνει το βιβλίο και την ιστορία του «Λάθους» να απηχεί σε όλους μας ακόμα και σήμερα, 60 χρόνια από την πρώτη του έκδοση.
Φωτογραφίες: © Γιώργος Λυκούδης
Στιγμή από τα γυρίσματα μέσα από τον παλιό καθρέφτη
Μια διαχρονική ιστορία.
Αρθουρ ΜακΜπέιν: Ο κόσμος δεν έχει αλλάξει. Η ταινία θέτει συναρπαστικές ερωτήσεις σχετικά με την ελευθερία αλλά και τι είναι η ελεύθερη βούληση, και για το πώς ελέγχόμαστε ή όχι. Aλλά νομίζω ότι η ταινία, το απόφθεγμά της πως «αν δεν είσαι μαζί μας, είσαι εναντίον μας», εμφανίζεται πολύ και σίγουρα στη βρετανική πολιτική αυτή τη συγκιρία σήμερα. Τα τελευταία 10-15 χρόνια, υπάρχει μια στάση του ότι αν δεν είσαι μαζί μας είσαι εναντίον μας και από τις δύο πλευρές. Και αυτό μας οδήγησε μερικές φορές, τουλάχιστον στο Ηνωμένο Βασίλειο από όπου καταγόμαστε, σε κάποιες περίεργες καταστάσεις.
Οι δύσκολοι ρόλοι.
Ντέιβιντ Ντόσον: Η μεγάλη πρόκληση ήταν η σταδιακή αλλαγή του χαρακτήρα. Το ταξίδι αυτό είναι τεράστιο από την αρχή μέχρι το τέλος και είναι κάτι που μου άρεσε πολύ, το να εξερευνώ και να σχεδιάζω πολύ συνοπτικά τον χαρακτήρα μου. Η εξέλιξη αυτή είναι αργή και ελπίζω ότι το κοινό θα το νιώσει, αλλά στο τέλος θα βρίσκομαι αλλού από εκεί απ' όπου ξεκίνησα. Ηξερα μόλις διάβασα το σενάριο ότι έπρεπε να το κάνω. Και μετά, όταν συνάντησα τον Θεόφιλο, το ένιωσα μέσα μου.
Αρθουρ ΜακΜπέιν: (γελώντας) H μεγαλύτερη πρόκληση για μένα ήταν κρατήσω τα μαλλιά μου τακτοποιημένα φορώντας χειροπέδες. Είναι δύσκολο να ξύσεις το κεφάλι σου όταν φοράς χειροπέδες. Σοβαρά τώρα, ήταν δύσκολο να διατηρήσεις το ρεαλισμό της κατάστασης. Υποδύομαι έναν άνθρωπο που έχει συλληφθεί από ένα καθεστώς. Οταν γυρίζαμε την ταινία στη Λετονία πήγαμε στο μουσείο της KGB και ήταν τόσο τρομακτικό και τόσο φρικτό. Η πρόκληση ήταν να δώσω ζωή στην πραγματικότητα της κατάστασης. Ο Μάνλεϊ έχει συλληφθεί και έπρεπε να σκεφτώ τι θα μπορούσε να του συμβεί, και επίσης να αφήσω χώρο για να αναπτυχθεί μια φιλία, προσπαθώντας να περπατήσω πάνω σε ένα τεντωμένο σκοινί μεταξύ του απόλυτου φόβου και της εμπιστοσύνης αλλά και σε εκείνες τις στιγμές όπου ο ανθρωπισμός μπορεί πραγματικά να λάμψει.
Η σχέση με τον σκηνοθέτη.
Ντέιβιντ Ντόσον: Είχαμε τη μεγάλη πολυτέλεια να έρθουμε στην Ελλάδα και να κάνουμε δύο εβδομάδες πρόβας για να δημιουργήσουμε αυτή τη σχέση. Είναι πολύ συνεργάσιμος όταν πρόκειται για το κείμενο και το να φέρουμε τις ιδέες μας, είναι πραγματικά συναρπαστικό να έχουμε έναν τέτοιο σκηνοθέτη. Και πραγματικά νιώθω ότι είναι μεγάλο προνόμιο να είμαι μέρος αυτής της πρώτης μεγάλου μήκους ταινίας του.
Αρθουρ ΜακΜπέιν: Ναι, είπα στον ατζέντη μου πριν από μερικά χρόνια, πως θέλω να συνεργαστώ με ανθρώπους που κάνουν τις πρώτες τους ταινίες, γιατί είναι πάντα τόσο συναρπαστικές. Αλλά δεν φαίνεται ότι αυτή είναι η πρώτη ταινία του Θεόφιλου. Θέλω να πω πως είναι ένας πάρα πολύ έμπειρος σκηνοθέτης, ακόμα και για την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του.
Ο πρωταγωνιστής Ντέιβιντ Ντόσον στο ρόλο του Ανακριτή, ετοιμάζεται για το γύρισμα της σκηνής.
Οι διαφορές στο να δουλεύεις στην Ελλάδα, σε μια παραγωγή εδώ, σε σχέση με άλλες μεγαλύτερες παραγωγές, όπως του BBC ή με τον Ρίντλεϊ Σκοτ;
Ντέιβιντ Ντόσον: Ολοι γνωρίζονται μεταξύ τους και είναι όλοι φίλοι, και έτσι αυτό το συνεργείο αισθάνεται ιδιαίτερα κοντά ως ομάδα και όλοι νοιάζονται για αυτό το έργο τόσο πολύ και κάνουν 13 ώρες τη μέρα γύρισμα και έχουν ακόμα αυτή την ενέργεια και τα χαμόγελα μετά από τόσες ώρες. Σίγουρα νιώθουν τόσο δεμένοι και σέβονται ο ένας τον άλλον.
Αρθουρ ΜακΜπέιν: Ναι όλοι φαίνεται να είναι πάντα σε μια καλή διάθεση. Είναι πραγματικά πολύ ωραίο. Ηταν σαν να ήμουν μέσα σε μια πραγματική οικογένεια αυτή η δουλειά.
Αν βρίσκουν ομοιότητες με το βιβλίο που γράφτηκε το 1965 με το σήμερα.
Αρθουρ ΜακΜπέιν: Το μυθιστόρημα δείχνει έναν κόσμο όπου όλα είναι δυαδικά. Είναι είτε ναι είτε όχι, είναι ένα ή δύο, είναι μηδέν ή ένα. Είναι ένας δυαδικός κόσμος. Ή είσαι μαζί μας ή είσαι εναντίον μας. Νιώθω ότι ο κόσμος απλώς χωρίζεται σε δύο πλευρές και χάνουμε όλες τις αποχρώσεις στο ενδιάμεσο, όλες τις διαφορετικές αποχρώσεις του χρώματος, μεταξύ των δύο, μεταξύ των δύο πλευρών. Και έτσι νομίζω ότι είναι πραγματικά ενδιαφέρον να υπάρχουν δύο άνθρωποι που αντιπροσωπεύουν δύο πλευρές μιας συζήτησης ή μιας ιστορίας ή ενός καθεστώτος, που μπορούν να συναντηθούν στη μέση για να ανακαλύψουν ότι έχουν περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές,
Αισιοδοξία για την ανθρωπότητα.
Ντέιβιντ Ντόσον: Ως ένας ομοφυλόφιλος άντρας σίγουρα έχω εκτιμήσει την εξέλιξη. Υπήρχε μια αργή εξέλιξη των γκέι δικαιωμάτων στις δεκαετίες του '50 και του '60 και εκτιμώ βαθιά το πόσο μακριά έχουμε πάει σήμερα. Πόσος καιρός χρειάστηκε για να γίνει αυτό. Μου δίνει απίστευτη ελπίδα για το μέλλον όσον αφορά την ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα και την εκτίμησή μας για τους συνανθρώπους μας και την ελευθερία τους. Ναι, μου δίνει τεράστια ελπίδα.
Εχουμε καταργήσει την γκρίζα ζώνη. Και την έχουμε δαιμονοποιήσει. Ολα είναι πλέον άσπρο ή μαύρο. Αυτή η γκρίζα ζώνη όμως είναι το σημείο επαφής των ανθρώπων, αυτό το ελάχιστο ποσοστό του εαυτού σου που θα αναγνωρίσεις μέσα στον άλλον. Και γι' αυτό ακριβώς το πράγμα μιλάει το βιβλίο του Αντώνη Σαμαράκη.» - Θεόφιλος Παπαστυλιανός
Ο ηθοποιός Αρθουρ ΜακΜπέιν και ο Β’ βοηθός κάμερας Αργύρης Παπαθεοδώρου, λίγο πριν τη λήψη.
Ο σκηνοθέτης.
Για την επιλογή των δυο ηθοποιών Ηταν από την αρχή σκόπιμο να μοιάζουν οι δυο ηθοποιοί μεταξύ τους γιατί παίζουν σε δυο επίπεδα πάντα. Είναι αυτό που λέμε πως άλλα λένε κι άλλα εννοούν με την ψυχή τους. Πάντα κινούνται σε μια γκρίζα ζώνη και οι δυο τους.
Γιατί το μεγαλύτερο μέρος των εξωτερικών γυρισμάτων έγιναν στην Λετονία κι όχι στην Ελλάδα. Γιατί ουσιαστικά μας έδινε τον κόσμο που θέλαμε να δημιουργήσουμε. Υπάρχουν δυο κόσμοι. Ο ένας θέλει να κάνει τις πρωτεύουσές του και τις πόλεις του μπρουταλιστικές με τα κτήρια να είναι μεγάλα και ο άνθρωπος να μοιάζει μικρός. Οι δομές αυτές συναντιούνται παντού σε ολόκληρο τον κόσμο, γιατί είναι κατάλοιπα του παρελθόντος τα οποία έχουν γίνει πλέον παρόν και θα γίνουν αργότερα και μέλλον. Κι επειδή εμείς θέλουμε ένα καθεστώς το οποίο δεν ξέρουμε πότε ξεκίνησε, άχρονο, θέλαμε να δημιουργήσουμε έναν κόσμο ο οποίος θα μπορούσε να ήταν οποιαδήποτε χώρα.
Τι ήταν εκείνο που τον τράβηξε στο βιβλίο για να το κάνει ταινία; Το είχα διαβάσει όταν ήμουν μικρός και μου άρεσε πάρα πολύ. Μετά από χρόνια όταν σπούδαζα και διάβασα την αγγλική έκδοση, σκέφτηκα ότι αυτό θα γινόταν μια φοβερή ταινία. Κάνω ταινίες όταν έχω και θέλω κάτι να πω. Δεν κάνω μια ταινία μόνο και μόνο για να πω πως έκανα μια ταινία. Την απόφαση για να κάνω την ταινία την πήρα πριν επτά χρόνια επειδή πίστευα ότι το μήνυμα είναι αρκετά δυνατό και επειδή έβλεπα πως έτσι όπως προχωράει ο κόσμος και οι κοινωνίες το βιβλίο θα ήταν ακόμα επίκαιρο. Αυτή είναι η πρόκληση στους σκηνοθέτες και τους σεναριογράφους. Αυτό που γράφεις τώρα αν σε πέντε χρόνια θα είναι επίκαιρο. Δυστυχώς από τη μια χαίρομαι που πήρα τη σωστή απόφαση και από την άλλη λυπάμαι για το πού πάει ο κόσμος.
Η ταινία ήταν να γυριστεί το 2023 στα ελληνικά. Τι ήταν αυτό που άλλαξε και αποφάσισε να την γυρίσει τελικά σε αγγλική γλώσσα; Αυτή η απόφαση πάρθηκε γιατί από την αρχή ξέραμε ότι θέλαμε να την κάνουμε στα αγγλικά. Η αλήθεια είναι πως εγώ εξαρχής ήθελα να γυριστεί στα αγγλικά και είναι καλό που έγινε έτσι. Δεν το λέω μόνο για το ταξίδι της στο εξωτερικό, αλλά πιστεύω πως και ως φόρμα αυτή η ταινία συγκεκριμένα, επειδή αγγίζει πάρα πολύ το νουάρ, εμένα προσωπικά θα μου φαινόταν περίεργο να είναι στα ελληνικά. Ισως είναι οι δικές μου καταβολές έτσι. Αν ήταν στα ελληνικά θα είχε μια εντοπιότητα η οποία δεν είναι κακή. Εχουν βγει ταινίες φανταστικές στα ελληνικά που κάνουν τρομερή καριέρα έξω, αλλά όταν μεταφράσαμε την ταινία στα αγγλικά και διαβάσαμε μετά το σενάριο στα αγγλικά κατευθείαν όλοι είπαμε πως αυτό είναι ένα καλύτερο σενάριο.
Ο σκηνοθέτης Θεόφιλος Παπαστυλιανός παρακολουθεί στο μόνιτορ το γύρισμα.
Η ταινία θα έχει και δράση και αρκετή μάλιστα. Είναι ένα νεονουάρ πειραγμένο. Η αλήθεια είναι πως τους εξουθενώσαμε αρκετά τους ηθοποιούς. Δίνουμε μεγάλη σημασία στην ενέργεια των ανθρώπων. Δηλαδή αν δουλεύεις με ανθρώπους που δεν τους γουστάρεις, συγγνώμη που θα το πω έτσι, είναι λίγο πιο δύσκολο να τους σκηνοθετήσεις. Οπότε προσπαθείς να έχεις μια καλή ενέργεια με αυτούς. Αλλά είναι φανταστικά παιδιά έτσι κι αλλιώς, είμαστε τυχεροί σε αυτό.
Οι ανεξάρτητες ταινίες κινούνται σε ένα άλλο επίπεδο και με άλλα μέτρα. Για μένα το ζητούμενο είναι να μπορείς να κάνεις το μειονέκτημά σου πλεονέκτημα. Αν δεν μπορώ να έχω π.χ. τόσους πολλούς κομπάρσους για μια σκηνή γιατί δεν βγαίνει το budget, κατευθείαν σκέφτομαι αν μπορώ να γυρίσω διαφορετικά τη συγκεκριμένη σκηνή. Κι έγινε πολλές φορές σε αυτήν εδώ την ταινία. Πρέπει πάντα να σκέφτεσαι δημιουργικά.
Στο συγκεκριμένο βιβλίο υπάρχουν δυο αναγνώσεις. Σε ένα πρώτο επίπεδο μιλάει για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Πάντα για μένα αυτό ήταν ένα πρώτο επίπεδο αφήγησης για να μπορέσεις να πεις μια ιστορία. Το ουσιαστικό επίπεδο του βιβλίου είναι ότι έχει να κάνει με τους ανθρώπους και το πόσο κοντά μπορούν να βρεθούν ή όχι. Και όταν μιλάει για καθεστώτα μπορεί να εννοεί και την οικογένειά μας π.χ. Το ένα τρίτο των δημοκρατιών σήμερα εξάλλου είναι συγκαλυμμένες δημοκρατίες. Και ο Σαμαράκης γι' αυτό μιλάει στο βιβλίο του, για το πώς βλέπουμε τον κόσμο.
Ο Ντέιβιντ Ντόσον (ο Ανακριτής), ο Αρθουρ ΜακΜπέιν (ο Υποπτος) και ο Ραλφ Λιτλ (ο Μάνατζερ), σε σκηνή από τα γυρίσματα της ταινίας, στο νεοκλασικό κτίριο της λεωφόρου Αλεξάνδρας.
Εχουμε καταργήσει την γκρίζα ζώνη. Και την έχουμε δαιμονοποιήσει. Ολα είναι πλέον άσπρο ή μαύρο. Αυτή η γκρίζα ζώνη όμως είναι το σημείο επαφής των ανθρώπων, αυτό το ελάχιστο ποσοστό του εαυτού σου που θα αναγνωρίσεις μέσα στον άλλον. Και γι' αυτό ακριβώς το πράγμα μιλάει το βιβλίο του Αντώνη Σαμαράκη.
Τι είναι αυτό που είδε στους δυο πρωταγωνιστές και τους επέλεξε; Είναι δυο πράγματα. Το ένα το πόσο καλοί ηθοποιοί ήταν και οι δυο τους και το άλλο ήταν η ενέργειά τους. Οταν κάνω δοκιμαστικά σε ηθοποιούς τους δίνω μια σκηνή για να παίξουν και όταν με ρωτάνε πώς θέλω να την κάνουν τους απαντάω πως δεν θέλω να τους πω πώς θα την κάνουν γιατί θέλω να δω τη δική τους αντίληψη πάνω στη σκηνή αυτή και τον τρόπο που θα την παρουσιάσουν. Και αυτό γιατί η προσέγγισή τους μπορεί να είναι πολύ καλύτερη από τη δική μου και από την άλλη δεν υπάρχει κακό παίξιμο. Αν έχει κάνει κάποιος μια λάθος προσέγγιση αλλά το παίξιμό του είναι σωστό, πάλι για μένα είναι φοβερός ηθοποιός. Και τέλος αν τους πω κάποιες παρατηρήσεις θέλω να δω πόσο γρήγορα θα ανταπεξέλθουν σε αυτές. Και κάπως έτσι έγινε και με τον Ντέιβιντ ο οποίος έστειλε ένα δοκιμαστικό το οποίο δεν ήταν και τόσο καλό αλλά είπα ότι θέλω να τον συναντήσω από κοντά και έπαιξε τέλεια. Οταν του είπα να παίξει τον ρόλο του υπόπτου τον έπαιξε φανταστικά. Δεν ήθελα κάτι παραπάνω.
Το νέο-νουάρ αλληγορικό θρίλερ «The Flaw» («Το Λάθος»), θα συναντήσει το κοινό το 2025, γιορτάζοντας τα 60 χρόνια από την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος, το 1965.
