Ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος μοιράζει την τέχνη του με άνεση ανάμεσα στη μυθοπλασία και το ντοκιμαντέρ, διανύοντας την απόσταση από τους πετράδες του τέλους του 19ου αιώνα ως τον Γρηγόρη Λαμπράκη, διερευνώντας πάντα, με τον δικό του, ιδιοσυγκρασιακό τρόπο, τα συστατικά της ελληνικής όχι τόσο ιστορίας, όσο ψυχοσύνθεσης και πνευματικότητας.
Το ίδιο κάνει και τώρα, με το ντοκιμαντέρ του, «Ο Κόκκινος Δάσκαλος», που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και που καταπιάνεται με «το ηθικό μεγαλείο μιας συλλογικής πράξης», με τον Νίκο Πλουμπίδη και τη διπλή προδοσία που έγινε στο όνομά του, από το κράτος της Δεξιάς κι από το ΚΚΕ στο οποίο απέδειξε περίτρανα την πίστη του. Διαβάστε παρακάτω όσα είπε ο σκηνοθέτης στο Flix και σημειώστε ομοιότητες ανάμεσα στο τότε και στο τώρα.
Τι είναι ο «Κόκκινος Δάσκαλος»;
Αφορμή για την ταινία στάθηκε μια υπόθεση που συγκλόνισε την Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και τραυμάτισε βαθιά την Αριστερά για πολλά χρόνια, θα έλεγα μέχρι και σήμερα. Βρισκόμαστε λίγο μετά το τέλος του Εμφυλίου που επισφραγίζει την ήττα της Αριστεράς, με το ΚΚΕ πια εκτός νόμου και με δεκάδες χιλιάδες πολίτες στις φυλακές, στις εξορίες, στην υπερορία και στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Δύο δίκες ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ σημάδεψαν έντονα την εποχή. Η δίκη του Νίκου Μπελογιάννη και η δίκη του Νίκου Πλουμπίδη. Και οι δύο θα καταδικαστούν σε θάνατο και θα εκτελεστούν. Για τον Μπελογιάννη θα γίνουν και διεθνείς κινητοποιήσεις. Ο Ντε Γκολ, ο Σαρτρ, ο Πικάσο, ο Τσάπλιν, ακόμη και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών θα υπογράψουν εκκλήσεις για να μην εκτελεστεί ο «άνθρωπος με το γαρύφαλλο». Εις μάτην βέβαια αλλά ο Μπελογιάννης θα φύγει με το φωτοστέφανο του ήρωα και τιμημένος από τους συντρόφους του. Αντίθετα, ο Νίκος Πλουμπίδης θα φύγει μόνος, εγκαταλειμμένος από όλους και με τη ρετσινιά του προδότη καθώς το κόμμα του την επομένη της σύλληψής του από τις κρατικές αρχές τον αποκήρυξε σαν χαφιέ της Ασφάλειας. Μια κατηγορία που έπεσε σαν βόμβα τότε για διώκτες και συμπαθούντες και που προβλημάτισε και δίχασε τον κόσμο της Αριστεράς. Ο Πλουμπίδης στη δίκη του δεν θα υπογράψει δήλωση μετάνοιας για να γλιτώσει την εκτέλεση και δεν θα στραφεί κατά του κόμματός του. Ουσιαστικά δεν θα υπερασπιστεί τη ζωή του αλλά την ιδεολογία του και το κόμμα που τον συκοφαντούσε. Αυτή η αντινομία που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ ατόμου και συλλογικού προτάγματος είναι που μού κίνησε το ενδιαφέρον για να κάνω αυτή την ταινία. Στην πραγματικότητα κάτι που χαρακτηρίζει και την αρχαία τραγωδία από την οποία μοιάζει να έρχεται αυτός ο Προμηθεϊκός ήρωας της εποχής μας.
Είναι το ντοκιμαντέρ μια προσπάθεια γνωριμίας μιας νεότερης γενιάς με τον Νίκο Πλουμπίδη; Θα λέγατε ότι είναι και μια προσπάθεια δικαίωσής του;
Νομίζω πως η ταινία λειτουργεί και στα δύο πεδία που αναφέρατε. Από τους νεότερους ελάχιστοι έχουν ακουστά το όνομα Πλουμπίδης ενώ οι περισσότεροι αγνοούν την ύπαρξή του. Για να επικοινωνήσω και με τους ανθρώπους που δεν είχαν γνώση αυτής της ιστορίας έπρεπε η ταινία να τοποθετήσει την προσωπική ιστορία μέσα στη μεγάλη ιστορία, μέσα στην εποχή. Το κοινό έπρεπε να λάβει μια στοιχειώδη γνώση για την ταραγμένη δεκαετία του ’40, για την αντίσταση στην περίοδο της Κατοχής, ποιοι συγκρούστηκαν στον Εμφύλιο, τα στρατοδικεία και τις εκτελέσεις, τι σήμαινε «το όπλο παρά πόδα», τι ήταν η δήλωση μετάνοιας και άλλα πολλά. Πράγματα που πριν πενήντα χρόνια ήταν εν χρήσει στο λεξιλόγιο των ανθρώπων και μέρος της καθημερινότητάς τους, σήμερα είναι άγνωστες λέξεις για τους περισσότερους. Υπήρχε όμως ο κίνδυνος η πολλή πληροφορία να δημιουργήσει συνθήκες ασφυξίας για την ελλειπτικότητα της αφήγησης, για την αφαίρεση· στοιχεία απαραίτητα μιας ποιητικής φόρμας που ούτως ή άλλως είναι πάντα στις προθέσεις μου. Υπήρχε ο φόβος η πληροφορία να στραγγαλίσει το συναίσθημα σε μια ταινία μάλιστα που εστιάζει στην υπαρξιακή αγωνία ενός ανθρώπου που βαδίζει προς το θάνατο υποχρεωμένος να διαβεί μέσα από τα καυδιανά δίκρανα ενός φοβερού ηθικού διλήμματος.
Ο Πλουμπίδης στη δίκη του δεν θα υπογράψει δήλωση μετάνοιας για να γλιτώσει την εκτέλεση και δεν θα στραφεί κατά του κόμματός του. Ουσιαστικά δεν θα υπερασπιστεί τη ζωή του αλλά την ιδεολογία του και το κόμμα που τον συκοφαντούσε. Αυτή η αντινομία που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ ατόμου και συλλογικού προτάγματος είναι που μού κίνησε το ενδιαφέρον για να κάνω αυτή την ταινία.»
Η αποκατάσταση του Πλουμπίδη από το κόμμα του ήρθε αργά, πολύ αργά και σίγουρα όταν ο ίδιος δεν ήταν πια σε θέση να αισθανθεί δικαίωση. Τα λόγια του «αφήνω ένα τίμιο όνομα στο παιδί μου» υιοθετήθηκαν αμέσως ανεπιφύλακτα από κάποιους λίγους, οι πολλοί όμως χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να συμφιλιωθούν με την αλήθεια. Και όσο ο καιρός περνούσε τόσο και μεγάλωνε ο κίνδυνος να θολώσουν τα περιγράμματα, να ξεχαστούν τα επίδικα και όλη αυτή η ιστορία να ταξιδεύει μετέωρη, ακατανόητη σαν ένα πταίσμα, ένα στα τόσα έτσι κι αλλιώς μιας δυσερμήνευτης εποχής. Ενας θεατής μετά την προβολή στη Θεσσαλονίκη είπε πως η ταινία είναι μια δικαίωση για τον Πλουμπίδη. Μακάρι να λειτουργήσει και έτσι.
Πόσο εύκολη ήταν η έρευνα για το ντοκιμαντέρ; Υπάρχουν αρχεία; Υπάρχουν προφορικές ή γραπτές αφηγήσεις που έχουν σωθεί;
Ξεκινήσαμε από το αρχείο της οικογένειας Πλουμπίδη που απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Η σύζυγός του, Ιουλία Πλουμπίδη και στη συνέχεια ο γιος του, Δημήτρης Πλουμπίδης διέσωσαν σημαντικά τεκμήρια και εμπλούτισαν το αρχείο με δημοσιεύματα και νέα στοιχεία που έρχονταν στο φως. Υλικό υπάρχει και στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Ανατρέξαμε επίσης και στο Ιστορικό Αρχείο της Κ.Ε. του ΚΚΕ καθώς και στο Επιμορφωτικό Κέντρο Βιβλιοθήκη-Αρχείο «Χαρίλαος Φλωράκης», στο Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και σ’ αυτό της Βουλής των Ελλήνων. Για οπτικοακουστικά αρχεία σημαντική η βοήθεια της Ταινιοθήκης της Ελλάδος ενώ σχετικά κινηματογραφικά τεκμήρια εντοπίσαμε και στο Κινηματογραφικό Αρχείο του Πολεμικού Μουσείου. Πολύτιμη υπήρξε και η προσφορά του Νίκου Καβουκίδη που μάς διέθεσε υλικό από την ταινία του «Μνήμες». Οι ιστορικοί συνεργάτες της ταινίας Βαγγέλης Καραμανωλάκης που ετοιμάζει και βιβλίο για τον Πλουμπίδη, Ιωάννα Παπαθανασίου, Τάσος Σακελλαρόπουλος και Μενέλαος Χαραλαμπίδης μάς βοήθησαν σημαντικά στον εντοπισμό των αρχειακών πηγών χωρίς βέβαια η βοήθειά τους να εξαντλείται στην προεργασία μιας και όποιος δει την ταινία αντιλαμβάνεται πόσο καθοριστική στάθηκε η συμβολή τους στη διαλεύκανση πολλών στοιχείων αυτής της «σκοτεινής ιστορίας». Βεβαίως πάνω απ’ όλα να μνημονεύσουμε τη συνεισφορά σε αρχειακό υλικό του ίδιου του Νίκου Πλουμπίδη που με διάφορες επιστολές που έστελνε παράνομα από τη φυλακή μερίμνησε να μας τροφοδοτήσει με σημαντικά στοιχεία για την πορεία της υπόθεσής του - για τη μελλοντική αποκατάστασή του όπως ήταν η πρόθεσή του. Υπάρχουν και κάποιες γραπτές μαρτυρίες κυρίως συναγωνιστών του. Εξαιρετικά «πλούσιος» βέβαια ο φάκελός του στην Ασφάλεια. Βρήκα εκπληκτικά πράγματα σ’ αυτόν που αναδεικνύουν γλαφυρά το νοσηρό κλίμα μιας εποχής, τις ιταμές μεθόδους κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών, αλλά και το θαυμασμό καμία φορά του ορκισμένου εχθρού για το ηθικό μεγαλείο του Πλουμπίδη. Πολλά χρωστάμε στον Δημήτρη Πλουμπίδη και τον Ηλία Νικολακόπουλο που κατάφεραν να βγάλουν αυτό το «θησαυρό» από την Ασφάλεια και εγώ στο Δημήτρη που μού έδωσε τη δυνατότητα να έχω πρόσβαση σ’ αυτό το υλικό.
Ο γιος του Νίκου Πλουμπίδη, Δημήτρης, στον οποίο ο αγωνιστής άφησε «τίμιο όνομα»
Η συμβολή του γιου του, Δημήτρη Πλουμπίδη, υπήρξε καθοριστική για τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ;
Οπως είπα ο Δημήτρης μάς έδωσε σημαντικά αρχεία και το υλικό από το φάκελο στην Ασφάλεια. Υποστήριξε την ταινία με κάθε τρόπο και μέσο, ήταν δίπλα μας αλλά πάντα εξαιρετικά διακριτικός, με το ήθος και την ευγένεια που τον χαρακτηρίζουν. Οι συζητήσεις μαζί του με βοήθησαν πολύ όχι μόνο σαν πηγή πληροφοριών αλλά γιατί ενδυνάμωσαν μέσα μου και την πεποίθηση πως η ταινία έπρεπε να στηθεί στον άξονα ενός διπλού βλέμματος. Από τη μια η οπτική του Νίκου Πλουμπίδη αποτυπωμένη σε επιστολές και αυτοβιογραφικά σημειώματα και από την άλλη αυτή του Δημήτρη Πλουμπίδη διατυπωμένη μέσα από τις αφηγήσεις του. Μπορεί η, φυσική, συνύπαρξή τους να περιορίστηκε στα λίγα λεπτά του δικαστηρίου η Ιστορία όμως δημιούργησε τις δικές της διαχρονίες έστω και ως κατασκευές όπως λέει κάποια στιγμή και ο Δημήτρης.
Τι δεν γνωρίζατε για τον Νίκο Πλουμπίδη και μάθατε μέσα από την έρευνα για το ντοκιμαντέρ; Πόσο κοντά φτάσατε σε αμήχανες ιστορικές στιγμές που χρειάστηκαν δύσκολες αποφάσεις για το πώς θα ενσωματωθούν στην αφήγηση;
Ο περισσότερος κόσμος είχε μια εικόνα για τον Νίκο Πλουμπίδη πως ήταν ένας αγωνιστής της Αριστεράς που εκτελέστηκε από το κράτος και που το ΚΚΕ τον κατηγόρησε άδικα για χαφιέ. Δηλαδή είχαν μια γνώση μόνο για τον τραγικό χαρακτήρα αυτής της υπόθεσης. Ελάχιστοι όμως γνώριζαν ποια ήταν η δράση και το έργο αυτού του ανθρώπου. Δηλαδή τη συνεισφορά του στους κοινωνικούς αγώνες αλλά και συνολικά στην ιστορία του τόπου. Και εγώ επίσης με την έρευνα εμβάθυνα καλύτερα και στο χαρακτήρα του αλλά ανακάλυψα και πτυχές της δράσης του για το εύρος των οποίων δεν είχα εικόνα. Δεν υπάρχει ο χώρος εδώ για να αναφερθώ εκτενώς, θα πω μόνον πως στην Αθήνα την περίοδο της Κατοχής δημιουργήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα αντιστασιακά κινήματα στην Ευρώπη - γνωρίζουμε την αντίσταση στα βουνά αλλά αγνοούμε τα της αντίστασης στις πόλεις - με επικεφαλής του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ τον Νίκο Πλουμπίδη. Το ό,τι δεν στάλθηκαν Ελληνες εργάτες για καταναγκαστική εργασία στα γερμανικά εργοστάσια και η ματαίωση της επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής μέχρι τη Θεσσαλονίκη οφείλεται στις κινητοποιήσεις του αθηναϊκού λαού με σημαντική τη συμβολή του Πλουμπίδη.
Το κοινό έπρεπε να λάβει μια στοιχειώδη γνώση για την ταραγμένη δεκαετία του ’40, για την αντίσταση στην περίοδο της Κατοχής, ποιοι συγκρούστηκαν στον Εμφύλιο, τα στρατοδικεία και τις εκτελέσεις, τι σήμαινε "το όπλο παρά πόδα", τι ήταν η δήλωση μετάνοιας και άλλα πολλά. Πράγματα που πριν πενήντα χρόνια ήταν εν χρήσει στο λεξιλόγιο των ανθρώπων και μέρος της καθημερινότητάς τους, σήμερα είναι άγνωστες λέξεις για τους περισσότερους.»
Η κατηγορία για χαφιέ που εκτόξευσε το ΚΚΕ κατά του Πλουμπίδη είναι αναμφισβήτητα ένα ακανθώδες ζήτημα και μια από τις πιο μελανές σελίδες στην ιστορία του αριστερού κινήματος. Είναι μια ενέργεια που δίχασε και τραυμάτισε βαθιά. Ηταν μια εποχή ζόφου. Τα στρατοδικεία μοίραζαν αφειδώς θανατικές καταδίκες, ζωές που ενταφιάστηκαν στα μπουντρούμια των φυλακών και στέρεψαν στα ξερονήσια. Ενα κίνημα ηττημένο, διαλυμένο που προσπαθεί να μαζέψει τα συντρίμμια του και πάντα με το φόβο του χαφιέ. Στην υπόθεση του Πλουμπίδη φέρουν ευθύνη στελέχη του κόμματος που «έστησαν» αυτήν την άδικη κατηγορία και στελέχη που σιώπησαν.
Στελέχη που κατά τα άλλα είχαν στο βιογραφικό τους σημαντικούς αγώνες, είχαν υποστεί και θα υποστούν και στη συνέχεια διώξεις και βασανιστήρια και μερικοί θα χάσουν και τη ζωή τους για τα ιδανικά τους. Η Ιστορία όμως πρέπει να είναι ακριβοδίκαιη. Και κυρίως παραμένει το ερώτημα τι ήταν αυτό που τέτοιους ανθρώπους τους οδηγεί σε μια τέτοια ποταπή συμπεριφορά. Και ας μην πει κανείς το εύκολο πως «πάντα σκάρτοι ήταν». Κατακλυστήκαμε από μετανιωμένους και νυν αυτόκλητους εισαγγελείς που εξετάζουν το χθες με τα ματογυάλια του σήμερα. Και το ερώτημα παραμένει.
Πιστεύετε ότι έχουμε φτάσει πλέον σε μια εποχή όπου μπορούμε να κοιτάξουμε στο πρόσφατο παρελθόν της Ελλάδας με ψυχραιμία και διάθεση κριτική;
Καθόλου. Ο Εμφύλιος εξακολουθεί να διχάζει. Νομίζω πως και η επιστήμη της Ιστορίας βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα καθώς όλο και πολλαπλασιάζονται τα κρούσματα εργαλειοποίησής της.
Συνεχίζετε με αφοσίωση να καταγράφετε την ελληνική συνείδηση μέσα στα χρόνια, προσπαθώντας να ανακαλύψετε την πραγματική της έννοια. Ποιο κομμάτι της καλύπτει η ιστορία του Νίκου Πλουμπίδη;
Κατ’ αρχάς μπορεί κανείς να δει αυτή την ιστορία μέσα από μια θεώρηση που δανείζεται στοιχεία από την αρχαία τραγωδία. Ο ήρωας που θα τα βάλει με τη θέληση των θεών/των δυνατών, που θα εναντιωθεί στην προδιαγεγραμμένη μοίρα/καθεστηκυία τάξη, είναι ένα σταθερά επαναλαμβανόμενο μοτίβο που χαρακτηρίζει τη σύγκρουση του ατόμου με την εξουσία και είναι πολλά τα παραδείγματα μέσα στο πέρασμα των χρόνων. Μπορεί επίσης να ενστερνισθεί και μια θεώρηση που δίνει την πρωτοκαθεδρία όχι στο άτομο αλλά στο σύνολο, στο συλλογικό υποκείμενο (λαός, έθνος) και στη μάχη που δίνει διαχρονικά για να υπάρξει. Μια μάχη που διέπεται από ένα πνεύμα ανυπακοής, ανταρσίας, αντίστασης για να θυμηθούμε τον Νίκο Σβορώνο. Μια συνθήκη που χαρακτηρίζει διάφορες φάσεις του Ελληνισμού και μέσα στην οποία πορεύτηκε και η γενιά του Νίκου Πλουμπίδη. Αντίσταση απέναντι στην εκμετάλλευση, την αμάθεια και τις προκαταλήψεις, στον ξένο κατακτητή, τα ξένα συμφέροντα. Η στάση του Πλουμπίδη ήταν και η στάση χιλιάδων ανώνυμων ανθρώπων που βάδισαν στο θάνατο αρνούμενοι να αποκηρύξουν τις ιδέες τους. Το ηθικό μεγαλείο της συλλογικής αυτής πράξης είναι μια πολύτιμη διδαχή της ιστορίας.
Πόση ανάγκη έχουμε σήμερα από «κόκκινους δασκάλους» σαν τον Πλουμπίδη;
Από ένα αυτοβιογραφικό κείμενο που έγραψε ο Πλουμπίδης μαθαίνουμε πως η οικογένειά του ήταν βασιλική. Οταν πρωτοδιορίζεται δάσκαλος στα μέσα της δεκαετίας του ’20 στη Βούρμπα της Ελασσόνας θα αγανακτήσει μ’ αυτά που βλέπει να γίνονται. Θα καταργήσει το προνόμιο που είχε επιβάλλει ο προηγούμενος δάσκαλος να του πηγαίνουν κάθε μέρα φαγητό, θα προσπαθήσει και θα πετύχει οι γονείς να στέλνουν και τα κορίτσια στο σχολείο, θα οργανώσει τους φτωχούς αγρότες για να αντισταθούν στην εκμετάλλευση του χωριού τους από το μοναστήρι του οποίου ήταν τσιφλίκι, θα βοηθά με τον πενιχρό μισθό του τους φτωχότερους και γενικά θα κάνει πράγματα που θα τους οδηγήσει «να με λένε κομμουνιστή χωρίς ο ίδιος να έχω ιδέα περί κομμουνισμού». Αυτή η κοινωνική ευαισθησία θα τον οδηγήσει λίγο αργότερα να ενταχθεί στις γραμμές του κομμουνιστικού κόμματος. Η ίδια κοινωνική ευαισθησία διακρίνει πολλούς ανθρώπους και στις μέρες μας. Σταγόνες σε ωκεανό κοινωνικής αναλγησίας ίσως μου πείτε. Μπορεί αλλά αυτοί οι άνθρωποι προσφέρουν ανιδιοτελώς ο καθένας από το πόστο του. Είναι αυτοί που φροντίζουν τους πρόσφυγες, τους άστεγους, που προσφέρουν ένα πιάτο φαγητό, που παρέχουν ιατρική φροντίδα, που εργάζονται εθελοντικά σε δομές, ανάμεσά τους και ο Δημήτρης, όλοι αυτοί οι άνθρωποι κρατούν ζωντανή την ελπίδα. Και πληθαίνουν αυτά τα παραδείγματα, πολλαπλασιάζονται «οι κόκκινοι δάσκαλοι» της κοινωνικής προσφοράς. Και συλλογικά εγχειρήματα που στηρίζονται στη συναδελφικότητα και την αλληλεγγύη. Θεατρικές ομάδες, καλλιτεχνικές κοοπερατίβες κ.ά.
Κατακλυστήκαμε από μετανιωμένους και νυν αυτόκλητους εισαγγελείς που εξετάζουν το χθες με τα ματογυάλια του σήμερα. Και το ερώτημα παραμένει.»
Να αναφέρω πως και η δική μας ταινία ξεκίνησε χωρίς καμιά χρηματοδότηση. Ξεκινήσαμε γιατί θέλαμε να την κάνουμε αυτή την ταινία για αυτόν τον άνθρωπο. Μαζί με την παραγωγό Αδαμαντία Φυτιλή και το διευθυντή φωτογραφίας Νίκο Βασιλόπουλο πήραμε το ρίσκο. Στην πορεία όταν άκουσε για την ταινία προστέθηκε και ο Νίκος Γιατράκος που βοήθησε σημαντικά στο post production και γενικά πολλοί συντελεστές όταν άκουσαν το θέμα προσφέρθηκαν να εργαστούν και αμισθί, κάτι που δεν δεχθήκαμε βέβαια - όλοι πληρώθηκαν - αλλά και η εργασία και η στάση τους ήταν κάτι εξαιρετικά ενθαρρυντικό για εμάς. Κάποια στιγμή που αναζητήσαμε χρηματοδότηση βρήκαμε κλειστές πόρτες εξαιτίας του «πολιτικού θέματος». Μόνο το Κέντρο Κινηματογράφου στο οποίο την υποβάλλαμε σαν έτοιμη ταινία μάς έδωσε μια επιδότηση. Μόνον αυτά. Κατά μία έννοια περηφανευόμαστε να λέμε πως κι αυτή η ταινία έγινε με τον τρόπο του Κόκκινου δάσκαλου.
Το «κυνήγι μαγισσών» νιώθετε ότι είναι κάτι που διατρέχει την ιστορία της Αριστεράς; Πώς θα σχολιάζατε τη σημερινή εικόνα της στην Ελλάδα, μετά από τις τελευταίες εξελίξεις σε κυρίαρχες κομματικές παρατάξεις του χώρου;
Ναι το «κυνήγι μαγισσών» διατρέχει την ιστορία της Αριστεράς. Είτε όταν το υφίσταται η ίδια, δες εποχή Μακαρθισμού στις ΗΠΑ, είτε όταν το επιβάλλει η ίδια. Και αυτό το δεύτερο είναι το χειρότερο γιατί είναι σαν τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του. Εξοντωτικές ποινές και μέτρα σε ανθρώπους που της αφιέρωσαν τη ζωή τους.
Κηλιδώθηκαν συνειδήσεις, «εξαφανίστηκαν» άνθρωποι, καταστράφηκαν οικογένειες. Ολα αυτά και εκείνα που συνέβησαν στα λεγόμενα σοσιαλιστικά κράτη αμαύρωσαν την εικόνα της και σε συνδυασμό με την αδυναμία της σήμερα να αρθρώσει ελκυστικό και πιστευτό λόγο για ένα εναλλακτικό, πραγματοποιήσιμο κοινωνικό μοντέλο μάς έχουν οδηγήσει διεθνώς σ’ αυτήν την κατάσταση. Αυτά που συμβαίνουν και στη χώρα μας απόρροια είναι, με μικροδιαφορές, αυτής της γενικότερης συνθήκης. Αν τα παραπάνω τα συσχετίσουμε και με τη νεκρανάσταση του φασισμού παντού, τότε εύλογα προκύπτει το συμπέρασμα πως ζούμε μαύρες εποχές. Που γεννούν όμως Κόκκινους Δάσκαλους.