Ξεκινάει σαν μια τυπική καταγραφή της καθημερινότητας σε ένα αυστηρό τουρκικό οικοτροφείο Κούρδων μαθητών και κλιμακώνεται σε ένα κλειστοφοβικό θρίλερ μυστικών και ψεμάτων με ανάσες μαύρης κωμωδίας.
Τα φαινόμενα απατούν στον «Φύλακα Αδερφό» που θα προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από τις 17 Φεβρουαρίου, το ίδιο και το στενό καδράρισμα ενός γιγαντιαίου «στρατώνα», δέσμιου από αιώνες σε ένα αδηφάγο σύστημα ελέγχου και καταπίεσης.
Ο Κούρδος σκηνοθέτης Φερίτ Καραχάν κατατοπίζει το Flix και για τις δύο ιστορίες, και εκείνη με το κεφαλαίο Ι και αυτή της πολυβραβευμένης ταινίας του που κέρδισε το βραβείο της Διεθνούς Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) στο τμήμα Πανόραμα του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου το 2021 και τα βραβεία καλύτερης ταινίας, καλύτερου σεναρίου και καλύτερου μοντάζ στο Φεστιβάλ Αττάλειας, τα αντίστοιχα Οσκαρ της Τουρκίας.
Με τους μικρούς πρωταγωνιστές της ταινίας
Θα μας δώσετε κάποιες πληροφορίες γι’ αυτά τα εσωτερικά σχολεία στην ανατολική Τουρκία; Είναι ειδικά ιδρύματα του κράτους για παιδιά Κούρδων;
Για να συνδεθεί η πορεία αυτών των οικοτροφείων με την καταπίεση που δέχονται οι Κούρδοι θα πρέπει ίσως να κάνουμε μια γενικότερη ιστορική αναδρομή. Δεν είναι ξέχωρη η πορεία τους από την Ιστορία. Ο οργανωμένος μιλιταρισμός είναι πολύ παλιά υπόθεση στην Τουρκία. Ξεκινά μετά τη βιομηχανική επανάσταση, από τα οθωμανικά κιόλας χρόνια, εντείνεται τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου με τη χρήση των σχολείων ως στρατόπεδα εκπαίδευσης και συντηρείται και μετά, μέχρι την ίδρυση του νέου τουρκικού κράτους, δια του φόβου των εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών. Εδώ μπορούμε να μιλάμε για μια βαθμιαία στρατικοποίηση της κοινωνίας ευρύτερα. Ωστόσο, αυτή η στρατιωτική τάξη θα εμβολιάσει τη συνείδηση του Τούρκου με μια νέα δόση μιλιταρισμού μετά τον Β’ Παγκόσμιο και την εγκαθίδρυση του πολιτικού διπολισμού. Στα χρόνια του ’50, στήνονται από την Δεξιά και την Αριστερά, υπό την αιγίδα των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης αντίστοιχα, εκπαιδευτικά ιδρύματα όπου οι μαθητές διδάσκονται κατά κανόνα στρατιωτικά. Τα εσωτερικά σχολεία είναι προϊόντα αυτής της μιλιταριστικής κουλτούρας. Και η αφομοίωση κάτι που προκύπτει ακριβώς από την αίσθηση αυτή του στρατώνα, όπου ομογενοποιούνται όλοι, αποκτούν κοινή συνείδηση.
Εσείς μαθητεύσατε σε ένα τέτοιο σχολείο;
Ναι. Τέλειωσα το δημοτικό στο χωριό, στην επαρχία Μους, και μπήκα σε ένα εσωτερικό σχολείο της περιοχής στα 11. Γυμνάσιο και λύκειο, έξι χρόνια. Πολύ δύσκολο για παιδιά σαν κι εμάς, του χωριού. Να σε παίρνουν από τη φύση και να σε κλείνουν κάπου, να απομακρύνεσαι από την οικογένεια και τα ζώα σου, να μην μπορείς να αγγίξεις το χώμα, να μην μπορείς να πας στην πόλη, να υποβάλλεσαι σε μια στρατιωτικού τύπου παιδεία, να σου στερούν την πραγματική ταυτότητα για να αφομοιωθείς. Νομίζω πως το βιωματικό φαίνεται και στην ταινία. Με την έννοια ότι αν το ίδιο υλικό σκηνοθετούσε κάποιος που δεν πήγε σε ένα τέτοια σχολείο, θα μιλούσαμε για μια τελείως διαφορετική ταινία.
Ηθελα να κάνω μια ταινία πάνω σε αυτόν ακριβώς τον φόβο, την καταπίεση που ασκεί το σύστημα πάνω στον άνθρωπο και τού καθορίζει την συμπεριφορά, και όχι ένα ντοκιμαντέρ των σχολικών μου χρόνων με προθέσεις ενοχοποίησης.»
Η σκληρότητα των δασκάλων και του διευθυντή θυμίζει όντως στρατώνα στο πρώτο μέρος της ταινίας, όσο πυκνώνει όμως η πλοκή εξανθρωπίζονται σιγά-σιγά…
Όταν πρωτοέγραψα το σενάριο το 2009, γιατί είναι από πολλά χρόνια που αυτή η ιστορία με απασχολεί, η άποψη μου πάνω στα πράγματα ήταν ασπρόμαυρη, ίσως γιατί μού ήταν ακόμα νωπά τα σχολικά χρόνια. Ήταν οι καλοί μαθητές και οι κακοί εκπαιδευτικοί που τα τυραννούν. Με το πέρασμα των χρόνων, όμως, και ιδίως μετά το 2015 που είχε την ευκαιρία να ταξιδέψω και να επισκεφθώ άλλα οικοτροφεία της ανατολής, αλλά και σχολεία στη Συρία και στο Ιράν, το σενάριο άλλαζε διαρκώς. Γιατί έβλεπα τα πράγματα από όλο και μεγαλύτερη απόσταση. Παρατηρούσα τον εγκλωβισμό των εκπαιδευτικών σε ένα αυστηρό σύστημα, το πόσο θυματοποιημένοι είναι σε μια τάξη πραγμάτων από την οποία αδυνατούν να αποκλίνουν. Είναι φοβισμένοι κι αυτοί όσο και τα παιδιά, και αναζητούν μόνιμα τρόπους για να εξορκίσουν αυτόν τον φόβο. Άλλωστε, ήθελα να κάνω μια ταινία πάνω σε αυτόν ακριβώς τον φόβο, την καταπίεση που ασκεί το σύστημα πάνω στον άνθρωπο και τού καθορίζει την συμπεριφορά, και όχι ένα ντοκιμαντέρ των σχολικών μου χρόνων με προθέσεις ενοχοποίησης.
Ως γνωστόν, δεν είναι εύκολη υπόθεση να διευθύνεις παιδιά σε μια ταινία. Πόσο δύσκολο ήταν για σας;
Αρκετά δύσκολο. Είναι έξυπνα τα παιδιά, θέλουν να σε χειραγωγούν από φόβο μην τους πάρεις τον αέρα, κινούνται συνεχώς μέσα σε ένα παιχνίδι εξουσίας. Έβαλα από την αρχή, λοιπόν, κάποιες αποστάσεις. Δεν γέλαγα, ούτε και θύμωνα. Στεκόμουν απέναντί τους ανέκφραστος, ίσως και λίγο ξινός, και προσπαθούσα να επικοινωνώ μαζί τους χωρίς να τα θίγω. Αυτή η απόσταση τους προίκισε με μια σοβαρότητα, έναν σεβασμό, και προπαντός μια αίσθηση ευθύνης πού ένιωθαν κυρίως όταν πλησίαζα τους επαγγελματίες ενήλικες ηθοποιούς. Είναι παλιά τακτική αυτή, την εφάρμοζε ο Φελίνι με τους ανήλικους πρωταγωνιστές του, και στη δική μου δουλειά είχε αποτέλεσμα. Ακόμα και με τον Σαμέτ, που κρατά τον κεντρικό ρόλο και ήταν ο πιο ζόρικος από όλους τους μαθητές. Με στενοχώρησε στην αρχή, περπατούσε σαν μάγκας, μίλαγε σαν τους γκάνγκστερ που βλέπει στις τηλεοπτικές σειρές, ήταν ανεπίδεκτος. Όμως επέμεινα στην επιλογή μου, έβαλα τις αποστάσεις και πίστεψε και το παιδί στη δουλειά μας και σοβαρεύτηκε. Συνέβαλε και το γεγονός πώς γνώριζε τους ενήλικες ηθοποιούς από την τηλεόραση.
Αρα ούτε ένα από τα παιδιά δεν είναι επαγγελματίας…
Κανένα. Και όλοι τους μαθητές στο εσωτερικό σχολείο, πραγματικοί. Και οι 500.
500;
(γέλιο)… Δε φαίνεται στην ταινία, γιατί είναι στενά καδραρισμένη από επιλογή, αλλά ναι, τόσοι είναι συνολικά. Να φανταστείτε πως μόνο στη σκηνή της τραπεζαρίας κυκλοφορούν 105 μαθητές! Με ρωτήσατε για τις δυσκολίες με τα παιδιά. Μα το πιο δύσκολο δεν ήταν η διεύθυνσή τους, ούτε το χιόνι και οι καιρικές συνθήκες. Ηταν το να επισκεφθώ μία προς μία τις οικογένειες των 500 αυτών μαθητών για να πάρω άδεια από τους γονείς.
Σκηνή από την ταινία
Τα γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν σε σχολική περίοδο;
Χρησιμοποιήσαμε τις 15 μέρες των αρχών του Φλεβάρη που τα σχολεία στην Τουρκία κλείνουν για χειμερινές διακοπές. Και κάποια Σαββατοκύριακα πριν και μετά, μαζί με βράδια Παρασκευών.
Παρακολουθώντας την ταινία, έτσι όπως εξελίσσεται από πορτρέτο της καθημερινότητας στο οικοτροφείο σε ιστορία αστυνομικού μυστηρίου και ηθικών διλημμάτων, ο νους μας πήγε στο σινεμά του Ασγκάρ Φαρχαντί. Θα συμφωνούσατε με την αναγωγή; Εσάς, ποια είναι η σχέση σας με το σινεμά σαν θεατής;
Ναι, είναι λογικό, το βλέμμα μοιάζει με το ιρανικό, άλλωστε και γεωγραφικά να το δούμε τα σύνορα είναι κοινά. Μού αρέσει πολύ ο Ασγκάρ Φαρχαντί, αν και οι περσικές ταινίες που με έχουν επηρεάσει περισσότερο θα έλεγα πως είναι το «Πού Είναι το Σπίτι του Φίλου Μου;» του Αμπάς Κιαροστάμι και τα «Μεθυσμένα Άλογα» του Γκομπαντί. Η αλήθεια είναι πως, ενώ βλέπω πολύ σινεμά, στη διάρκεια της ετοιμασίας και των γυρισμάτων προτιμώ να μη βλέπω ταινίες, ούτε να ανατρέχω σε αγαπημένες μου. Οι επιρροές υπάρχουν πάντα, φυσικά, είναι εγγεγραμμένες στον νου. Ο Γκιουνέι με τον «Δρόμο», ο Ταρκόφσκι με τον «Καθρέφτη», για να αναφερθώ σε άλλες δύο ταινίες που με έχουν καθορίσει. Λατρεύω, επίσης, τους Ρουμάνους του νέου κύματος.
Από Ελληνες, έχετε παρακολουθήσει καθόλου;
Βεβαίως. Μού αρέσει η νεότερη γενιά των Ελλήνων κινηματογραφιστών, ο τρόπος που κινούνται πέρα από τους ηθικούς καθορισμούς. Ο Λάνθιμος, ο Αβρανάς. Μού άρεσαν πολύ και τα «Μήλα» του Χρήστου Νίκου που είδα πέρυσι. Πάντως ένας είναι ο Ελληνας δάσκαλός για μας τους γείτονες κινηματογραφιστές: ο Αγγελόπουλος.
