Χθες βράδυ, το κοινό της Αθήνας είχε την ευκαιρία να συναντήσει τον σπουδαίο Γερμανό σκηνοθέτη (συγγραφέα, καλλιτέχνη, στοχαστή) Βέρνερ Χέρτσογκ σε μία συζήτησή του στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση με τον Πολ Χολντενγκρέιμπερ, ιδρυτικό εκτελεστικό Διευθυντή του Onassis Los Angeles (OLA) και Ιδρυτή & Διευθυντή της πολιτιστικής σειράς LIVE from the NYPL της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης.
Οι δυο τους έχουν οργανώσει αρκετές τέτοιες κουβέντες στο παρελθόν, σε διάφορα μέρη του κόσμου (όπως μάς ομολόγησαν συναντιούνται έτσι τουλάχιστον μία φορά το χρόνο), καθώς στο πρόσωπο του Χολντενγκρέιμπερ, ο Χέρτσογκ έχει βρει τον συνεργάτη και συνομιλητή με τον οποίο μπορεί να αναπτύξει το έργο του αλλά και τις απόψεις του για τη ζωή, τη φύση, τον άνθρωπο, το χρόνο.
(φωτό © Βαγγέλης Πατσιαλός/Goethe Institut)
Μία τέτοια (σχεδόν) τρίωρη συζήτηση είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε χθες, η οποία είχε τον τίτλο «Τοπία της Ψυχής» («Landscapes of the Soul»). Καθώς, τα τοπία εμπνέουν τον Χέρτσογκ, αλλά όχι με τον τρόπο που φανταζόμαστε. «Ποτέ μου δεν έχω βάλει ένα ηλιοβασίλεμα σε ταινία μου. Πάντα εκείνη την ώρα με αυτό το φως, εγώ θέλω την κάμερα να είναι στραμμένη αλλού. Αυτό πάντα δημιουργούσε πρόβλημα στους διευθυντές φωτογραφίας μου. Δεν το καταλάβαιναν...»
Τρεις απρόβλεπτες ώρες με έναν άνθρωπο που (εντός κι εκτός οθόνης) δεν ανέχεται καμία καλλιγραφία στις περιγραφές του, επιβεβαίωσαν τη μοναδικότητα της σκέψης και του στοχασμού του.
Για να βυθιστείτε και να καταλάβετε περισσότερο την κοσμοθεωρία του, επιλέξαμε (με μεγάλη δυσκολία) 15 στιγμές της χθεσινής βραδιάς. Σε όλες τις αφηγήσεις του θα βρείτε ένα κρυμμένο τοπίο - αληθινό ή συμβολικό. Σε όλες τις αφηγήσεις του θα βρείτε πώς το δικό του βλέμμα πέφτει στις εικόνες και τα «Τοπία της Ψυχής», που μετά εμείς αποκαλούμε σινεμά.
Στα γυρίσματα του «Nomad: In the Footsteps of Bruce Chatwin
Η σάκα του Μπρους Τσάτγουϊν
Η συζήτηση ξεκίνησε με ένα απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ που ο Χέρτσογκ δουλεύει αυτή την περίοδο, το «Nomad: In the Footsteps of Bruce Chatwin». Οπως μάς δήλωσε, όχι το «Meeting Gorbachev», το ντοκιμαντέρ του για τον Ρώσο Πρόεδρο δε θα είναι η τελευταία ταινία του, όπως πολλοί βιάστηκαν να γράψουν. Κι αυτό γιατί ήθελε πολύ να μιλήσει για το έργο του φίλου του (διάσημου βρετανού ταξιδιώτη, δημοσιογράφου και συγγραφέα) Μπρους Τσάτγουϊν, τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του από AIDS. Να ακολουθήσει ο ίδιος μερικές από τις διαδρομές του στον κόσμο, να καταγράψει με την κάμερα το δικό του ταξίδι, εμπνευσμένο από την αγάπη του φίλου του για τη νομαδική ζωή.
«Κάποια στιγμή, λίγο πριν πεθάνει, μου είχε πει "ούτε τη σάκα μου δεν μπορώ να κουβαλήσω πια". Και του απάντησα "εγώ θα στην κουβαλάω, δώστην σε μένα". Οταν πέθανε μου την άφησε κληρονομιά. Είναι ένα πολύ βαρύ φορτίο αυτή η σάκα. Συμβολίζει σε ένα αντικείμενο τα 10.000 χιλιόμετρα που έκανε αυτός ο άνθρωπος περπατώνας τη Γη...»
Στα γυρίσματα του «La Soufrière» (1977)
Ταξιδεύοντας με τα πόδια
Ο Χέρτσογκ δεν χρησιμοποιεί ποτέ το ρήμα «περπατάω», αλλά το αντικαθιστά με το «ταξιδεύω με τα πόδια». Γιατί; «Γιατί είναι φιλοσοφία και τρόπος ζωής.Ταξιδεύω τον κόσμο με τα πόδια. Επίσης δεν είμαι ούτε τουρίστας, ούτε back packer. Κι έχει διαφορά. Ο τουρισμός είναι κάτι το βρώμικο, το αμαρτωλό. Αλλο ταξιδευτής, άλλο τουρίστας. Ο κόσμος αποκαλύπτεται σε σένα όταν περπατάς. Επίσης οι back packers έχουν τα πάντα μαζί τους στα σακίδια που κουβαλούν. Εγώ δεν έχω τίποτα παραπάνω από 1-2 απαραίτητα. Κι αυτό γιατί θεωρώ ότι πρέπει να αναγκάζομαι να επικοινωνώ με τον κόσμο που συναντώ για ό,τι χρειάζομαι. Εκείνοι αρχικά με βλέπουν σαν τον διάβολο. "Πώς έφτασα ως εκεί;" Και το πιστεύουν όταν τους λέω με τα πόδια (υπάρχει κάτι στην όψη, στη μπόχα επίσης του ανθρώπου που ταξιδεύει με τα πόδια) αλλά αυτό τους κάνει ακόμα πιο επιφυλακτικούς. Μέχρι που σιγά σιγά με εμπιστεύονται, ανοίγονται. Κι έτσι κάποιος έχει ιστορίες να πει. Επικοινωνώντας...»
Στα γυρίσματα του «Signs of Life» (1968)
Οι Ανεμόμυλοι στο Λασίθι εμπνέουν τον όρο "Deranged Landscape"
«Οταν πρωτοέφτασα στην Κρήτη στα 60ς, ταξίδευα πάνω σ' ένα γαϊδουράκι. Κάποια στιγμή έφτασα στο Λασίθι, όπου είδα σε μια πεδιάδα 10.000 ανεμόμυλους. Το τοπίο ήταν απίστευτο, εξωπραγματικό. Μου φάνηκε απόκοσμο, τρελό. Ενιωσα ότι εγώ κι είχα τρελαθεί. Δεν μπορεί να υπήρχε αυτό που έβλεπα, είχα παραισθήσεις. Οι ανεμόμυλοι έμοιαζαν με λουλούδια που είχαν τρελαθεί και γύριζαν γύρω γύρω μανιασμένα. Ηταν μια στιγμή που με επηρέασε τόσο πολύ και έγινε η αφορμή για να γυρίσω την ταινία “Σημάδια ζωής”...»
Ο παππούς του υπήρξε η μεγαλύτερη επιρροή του
«Δεν είχα πολύ μεγάλη σύνδεση με τον πατέρα μου, αλλά λάτρευα τον παππού μου. Ο Ρούντολφ Χέρτσογκ ήταν αρχαιολόγος και έκανε ανασκαφές στο Ασκληπιείο στην Κω. Ηταν μυθική φιγούρα για μένα, υπήρξε μεγάλη επιρροή στη ζωή μου. Οταν γέρασε έπαθε άνια. Τρελάθηκε κανονικά. Κάθε βράδυ στίβαζε τα έπιπλα, το ένα πάνω στο άλλο, και πακετάριζε όλα του τα ρούχα, γιατί "θα έπρεπε να είναι έτοιμος για τους μεταφορείς" - ποιος ξέρει τι διωγμοί και μετακινήσεις είχαν τη ρίζα τους σε όλο αυτό. Ηταν πολύ αγαπημένοι με τη γιαγιά μου - ένας γάμος αγάπης που κράτησε πάνω από 60 χρόνια. Εκείνη ποτέ δε θα τον έβαζε σε γηροκομείο ή σε άσυλο. Εκείνος, και στις πιο ασύνδετες, παρανοϊκές στιγμές του, θα της έλεγε "κυρια μου, αν δεν ήμουν ήδη παντρεμένος, θα παντρευόμουν εσάς". Με συγκινούσε ο παππούς μου. Και ήταν η πηγή έμπνευσης για το «Last Words». Η επιμονή για επανάληψη των ανθρώπων που δεν έχουν συνείδηση ότι μόλις σου είπαν κάτι. Από μόνη της η γλώσσα, η επανάληψη των φράσεων δημιουργούσε έναν άλλο κώδικα, σχεδόν μουσικό...»
«Η μουσική, οι λυράρηδες της Κρήτης είναι ο κώδικας της ταινίας. Το πώς οι Ελληνες επικοινωνούν με τη μουσική, σε μια ταβέρνα που γίνονται όλοι μια παρέα. Πώς στην αρχαία Ελλάδα, η μουσική ήταν παντού - ακόμα και η απαγγελία της Οδύσσειας έχει μία μελωδικότητα, ή ακόμα και οι αρχαίες τραγωδίες θα σου πουν τα μεγαλύτερα νοήματά τους μέσα από τον Χορό. Στο "Last Words" ήθελα να αποτυπώσω αυτό - τους τελευταίους τροβαδόρους...»
Η αγάπη του για την αρχαία ελληνική παράδοση και... τις τραγωδίες
«Οταν ήμουν μαθητής, σπούδαζα αρχαία ελληνικά και έφτασα στο σημείο να μπορώ να απαγγείλω τα ομηρικά έπη σε δακτυλικό εξάμετρο. Και, ναι, είναι αλήθεια αγαπούσα πολύ την τραγωδία. Ακόμα κι ως λέξη. Εμοιαζε να ταυτίζεται με πάρα πολλά πράγματα, κατάρες, που συνέβαιναν στη ζωή μου - λες και τις προκαλούσα..»
«Σε περιόδους που περνάω πολύ άσχημα, διαβάζω Λίβιο Ανδρόνικο ή "Το Βιβλίο του Ιώβ" από την Παλαιά Διαθήκη. Με παρηγορούν γιατί περνούν χειρότερα από μένα. Πάντα βρίσκω μια ταύτιση στις τραγωδίες...»
σ.σ. Σε αυτό το σημείο, ο Πολ Χολντενγκρέιμπερ αστειεύεται ότι κι ο χθεσινός καιρός (χαλάζι στην καρδιά της άνοιξης) δεν είναι τυχαίος. Ο Χέρτσογκ τον προκάλεσε. Κι ο Χέρτσογκ απάντησε σε άψογα ελληνικά: «ο καλός ο καπετάνιος, στη φουρτούνα φαίνεται».
Η σχέση του με την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα
«Υπάρχουν πολλές περίεργες ιστορίες με μένα και την Ακρόπολη. Οχι δεν την έχω επισκεφθεί κανονικά. Και δεν την είχα επισκεφθεί για πάρα πολλά χρόνια. Μέχρι που κάποια στιγμή, μετά τη δικτατορία, ήρθα οδηγώντας από το Μόναχο κι έφτασα στην Αθήνα στις 5 το πρωί. Μόνο που ο αρχαιολογικός χώρος άνοιγε στις 8.00. Οπότε, τότε μπορούσες ακόμα να παρκάρεις ακριβώς από κάτω, κοιμήθηκα στο αυτοκίνητο. Ημουν ο πρώτος επισκέπτης στις 8 το πρωί. Αλλά τόσο κουρασμένος. Ξάπλωσα ανάμεσα σε δυο κολώνες κι αποκοιμήθηκα. Ενας πολύ θυμωμένος φρουρός με ξύπνησε και με έδιωξε. Μάλλον θεώρησε ότι ήμουν άστεγος. Ξαναπήγα μία φορά στον Παρθενώνα, αλλά πάλι για πολύ λίγο. Ομως σήμερα το απόγευμα, από το παράθυρο του ξενοδοχείου μου, την είδα μέσα στην καταιγίδα, να δεσπόζει εκεί ακριβώς που άνοιγαν τα σύννεφα. Σαν σε φωτοστέφανο. Και χάρηκα πάρα πολύ. Γιατί αυτό ακριβώς αρμόζει στην Ακρόπολη. Ετσι πρέπει να τη βλέπουμε...»
Στα γυρίσματα του «Burden of Dreams» (1982)
Οταν για πρώτη φορά έφαγε ένα πορτοκάλι
«Ημουν 11 χρονών. Στο σπίτι μας δεν είχαμε τρεχούμενο νερό, δεν είχαμε ηλεκτρικό, δεν είχαμε ψυγείο, δεν είχαμε τίποτα. Είχα μπει στο νοσοκομείο όταν μου έφεραν ένα πορτοκάλι. Δεν ήξερα τι είναι. Μου πήρε μία μέρα να καταλάβω ότι πρέπει να το ξεφλουδίσω. Οτι μέσα του κρύβει στρώσεις επιδερμίδας, ίνες, ζωμό, κουκούτσια. Το έβαλα πολύ διστακτικά στο στόμα, το πιπίλησα, κατάλαβα ότι είναι νόστιμο, γλυκό, τρώγεται. Για μένα αυτή η εμπειρία συμβολίζει τον τρόπο που ανακαλύπτεις σταδιακά τον κόσμο...»
«Ομως η πρώτη μου μνήμη, η πρώτη φορά που κατάλαβα τον κόσμο, δεν είναι αυτή. Ημουν πάρα πολύ μικρός όταν η μητέρα μας μπήκε στο δωμάτιο και μας ξύπνησε μέσα στη νύχτα γιατί καιγόταν η γειτονική πόλη. Το Ροζενχάιμ. Ηταν τα τελευταία χρόνια του πολέμου κι εγώ που ζούσα σ' ένα αγροτόσπιτο, δίπλα σ' ένα ρυάκι, εγώ που δεν ήξερα τι σημαίνει "πόλη" γιατί δεν είχα δει ποτέ μου πόλη, κατάλαβα. Κατάλαβα τον κίνδυνο. Κατάλαβα ότι ο κόσμος είναι ένα επικίνδυνο μέρος. Κοιτούσα το τοπίο της φωτιάς από μακριά και ένιωσα ότι η πόλη είναι κάτι που ζουν πολλοί άνθρωποι κι εκείνοι κινδύνευαν. Αυτό επηρέασε πάρα πολύ το βλέμμα μου, μεγαλώνοντας...»
Στα γυρίσματα του «Heart of Glass» (1976)
Οι καλλιτέχνες της εποχής του Ρομαντισμού δεν είναι οι μόνοι με προνόμιο τον ρομαντισμό
«Τα τοπία στις ταινίες μου είναι προϊόν σκηνοθεσίας. Μπορώ να σκηνοθετήσω ένα τοπίο, με τον τρόπο που μπορώ να σκηνοθετήσω τους ηθοποιούς μου. Ναι, είναι αλήθεια. Για παράδειγμα, το τοπίο με τα σύννεφα στο "Heart of Glass". Με κάτι τέτοια παραδείγματα, ο κόσμος με αποκαλεί «Γερμανό Ρομαντικό». Δεν είμαι. Ομως ο ρομαντισμός δεν άρχισε και δεν τελείωσε με την περίοδο του Ρομαντισμού. Ούτε οι καλλιτέχνες της εποχής του Ρομαντισμού είναι οι μόνοι με προνόμιο τον ρομαντισμό. Για μένα ας πούμε, ρομαντικό είναι το τοπίο μιας σπηλιάς που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στη Ν. Γαλλία, αλλά χρονολογείται 35.000 χρόνων πριν. Μιας σπηλιάς που οι τότε άνθρωποι κατασκεύασαν ένα πέτρινο γεφύρι από πάνω της. Αυτό το τοπίο για μένα είναι ένα ρομαντικό τοπίο - αλλά όχι με τον τρόπο που ο ρομαντισμός εξηγείται στην τέχνη. Το καταγράφω στο "Cave of Forgotten Dreams"...»
Από το ντοκιμαντέρ «My Best Fiend - Klaus Kinski» (1999)
Ο τσακωμός (ή ένας από τους τσακωμούς) με τον Κλάους Κίνσκι
«Η πρώτη σκηνή στο "Αγκίρε, η Mάστιγα του Θεού" είναι ένα τοπίο στην ομίχλη. Εβρεχε συνέχεια στο Περού, δεν είχαμε γυρίσει τίποτα. Και ξαφνικά σταμάτησε κι αρχίσαμε να κινηματογραφούμε την κατάβαση μέσα στα σύννεφα. Το τοπίο είναι ταυτόχρονο μαγευτικό και επικίνδυνο. Σαν να προβλέπει την τραγωδία που θα ακολουθήσει....»
«Τσακωθήκαμε με τον Κλάους. Τον έβγαλα από την πρώτη σκηνή. Εκείνος ήθελε να είναι σε κοντινό, να ηγείται της πομπής. Μου είπε "είσαι ηλίθιος, το καλύτερο τοπίο είναι το ανθρώπινο πρόσωπο". Του είπα "κάνεις λάθος"....»
«Αλλά είχαμε πολλούς καυγάδες σε αυτή την ταινία. Το γεγονός ότι εγώ αρνήθηκα να θέσω ως σκηνικό την πολύ γνωστή, καρτποσταλική πλευρά του Μάτσου Πίτσου. Εγώ έστησα την κάμερα ανάποδα. Τον έκανα έξαλλο. Ηθελε να παραιτηθεί...»
Στα γυρίσματα του «Cobra Verde» (1987)
Ενα τοπίο πρέπει να προκαλεί συναίσθημα: σαν να έχεις τροπικό πυρετό
«Για μένα όμως το τοπίο δεν είναι σκηνικό. Δεν είναι "η θέα". Είναι κάτι που προκαλεί συναίσθημα. Μοιάζει με τροπικό πυρετό, με παραλλήρημα από τον πυρετό. Σου προκαλεί έκσταση. Πάντα τσακώνομαι με τους διευθυντές φωτογραφίες μου. Δεν θέλω ηλιοβασιλέματα. Θέλω το φως ενός ηλιοβασιλέματος να φωτίζει στυλιζαρισμένα κάτι άλλο - απέναντι. Παραξενεύονται...»
Στα γυρίσματα του «Aguirre-Wrath of God» (1972)
Η φύση δεν είναι φίλη μας, σαν από ταινία της Disney. Eίναι σκληρή και δολοφονική
«Η φύση είναι σκληρή, χαοτική. Δεν υπάρχει αρμονια στη φύση, όπως τουλάχιστον τη νομίζουμε. Η μόνη αρμονία είναι μία αρμονία μαζικής εξόντωσης κι αφανισμού. Οπου το ένα ζώο δολοφονεί το άλλο. Η φύση δεν είναι μία παραγωγή της Disney, όπου πάμε κι αγκαλιάζουμε τις αρκούδες. Για αυτό με γοήτευσε η προσωπικότητα του Tίμοθι Τρέντγουελ και γύρισα το "Grizzly Man". Εκείνος πίστευε ότι τη φύση τη διέπει η αγάπη. Στο τέλος τον έφαγε η αρκούδα που αγκάλιαζε...»
Στα γυρίσματα του «Cave of Forgotten Dreams» (2010)
Ο χρόνος δεν έχει σημασία
«Δεν καταλαβαίνω την ψύχωση των ανθρώπων με τον χρόνο. Εγώ έχω μία θεωρία ότι δεν υπάρχει παρόν. Μόνο παρελθόν και μέλλον. Εχουμε κατασκευάσει τα πιο εξελιγμένης τεχνολογίας ρολόγια. Μετρούν χιλιοστά των χιλιοστών του δευτερολέπτου. Ξέρουν να υπολογίζουν με δορυφόρους πόσο "καθυστερεί" ένα ρολόι όταν με μία κινηση του χεριού μου το απομακρύνω ένα μέτρο από τη γη. Και λοιπόν; Τι ανοησία όλο αυτό με το αν μπορούμε να κατοικήσουμε στον Αρη; Τι αγωνία είναι αυτή με το να βρούμε αν το διάστημα κατοικείται από άλλες μορφές ζωής; Από εξωγήινους; Μέχρι να στείλουμε ένα σήμα στη στρατόσφαιρα και να πάρουμε πίσω απάντηση η ανθρωπότητα δε θα υπάρχει. Μπορεί να υπάρχει ένα παγωμένο απολίθωμα ενός ξιφία στην Ανταρκτική. Αλλά όχι άλλη μορφή ζωής. Μόνο βακτήρια ή δεν ξέρω τι άλλο...»
Στα γυρίσματα του «The White Diamond» (2004)
Μια φορά ένας εξωγήινος μπήκε σε μια εκκλησία
«Πάντως έχω στα σκαριά μια ιδέα για ταινία. Οπου ένας εξωγήινος μπαίνει σε μία εκκλησία και συναντά έναν ιερέα. Τι θα κάνει εκείνος; Θα τον βαπτίσει; Αυτό δεν κάναμε πάντα οι άνθρωποι; Ο,τι διαφορετικό το βαπτίζαμε για να το σώσουμε. Να το κάνουμε δικό μας. Μπαίναμε, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος σε νέους τόπους, σφάζαμε τον κόσμο, βαπτίζαμε τους υπόλοιπους και τους κλέβαμε τη γη και το χρυσό;»
Στα γυρίσματα του «Nosferatu» (1979)
Η ψυχανάλυση είναι άλλο ένα ακόμα τεράστιο λάθος του 20ου αιώνα
«Οχι δεν ωφελεί σε τίποτα να κοιτάζουμε το παρελθόν. Οχι δεν πρέπει ο άνθρωπος να ρίχνει φως στα πιο μύχια σκοτάδια του. Οχι δεν πρέπει να αναλύουμε τους δαίμονές μας. Η ψυχανάλυση μου θυμίζει την Ιερά Εξέταση. Λειτουργούν με πολύ παρόμοιο τρόπο. Ας αφήσουμε τα σκοτάδια μας ήσυχα...»
Στα γυρίσματα του «Into the Inferno (2016)
Καταλαβαίνοντας τον κόσμο, μέσα από τις παραδοξότητές του
«Η μόνη μου επιθυμία είναι να εξερευνώ τον κόσμο, ώστε να τον καταλάβω. Να τον διαβάσω σωστά. Πολλοί λένε ότι έχω παράξενο βλέμμα ως καλλιτέχνης ή ότι με γοητεύει το παράξενο, το διαφορετικό. Πιστεύω όμως ότι μέσα από την παραδοξότητα καταννούμε πραγματικά κι εξανθρωπίζουμε αυτό τον κόσμο. Μπροστά στην παραδοξότητα στεκόμαστε με απορία, με μία αίσθηση δέους. Κάτι μας διαφωτίζει, μάς προσφέρει γνώση, μάς φέρνει όσο πιο κοντά στην αλήθεια. Πάντα η αλήθεια με ενδιέφερε. Κανείς μας δεν την ξέρει. Ισως μόνο ο Πάπας (γελάει ειρωνικά)....»
Δείτε εδώ το βίντεο που έφτιαξε ο Νίκος Πάστρας σε επιμέλεια του Flix.gr με αφορμή το αφιέρωμα στον Βέρνερ Χέρτσογκ «Landscapes of the Soul»
