Στη Γενοκτονία του 1994 κατά των Τούτσι στη Ρουάντα, σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι σκοτώθηκαν μέσα σε 100 ημέρες - οι περισσότεροι σφαγιάστηκαν με ματσέτες. Η βία υποκινήθηκε από την πολεμική προπαγάνδα πολιτικών και μέσων ενημέρωσης. Οι Ελβετοί κινηματογραφιστές Ανγια Ράις και Γιάν Αντερεγκ ακολουθούν τα ίχνη ενός πρώην υπουργού και καταδικασμένου εγκληματία πολέμου, ο οποίος είχε σπουδάσει στην Ελβετία. Για ποια πράγματα είναι υπεύθυνος; Τι σημασία έχει η εκπαίδευσή του στην Ελβετία σε σχέση με όσα συνέβησαν στην Ρουάντα; Ταυτόχρονα ερευνούν πώς αντιμετωπίζει η επόμενη γενιά αυτά τα εγκλήματα, μιλώντας με επιζώντες της γενοκτονίας του 1994 κατά των Τούτσι που αφηγούνται τις ιστορίες τους. Μπορούν θύτες και θύματα να συνυπάρξουν στην ίδια χώρα;
Θα έλεγε κανείς πως δεν υπάρχει ιδανικότερο πεδίο για να δοκιμάσεις τις αντοχές της συμβατικής αφήγησης από το ντοκιμαντέρ - και ειδικά το ερευνητικό ντοκιμαντέρ που στην προσπάθειά του να αποκαλύψει την αλήθεια, διασχίζει πιθανές εκδοχές των γεγονότων και ακόμη περισσότερες πιθανές ερμηνείες αυτών. Βασισμένοι σε αυτήν την ιδέα οι δύο σκηνοθέτες αποφάσισαν να μετατρέψουν το ντοκιμαντέρ τους «Traces of Responsibility» για τη Γενοκτονία στη Ρουάντα σε μια διαδραστική εμπειρία, δίνοντας την επιλογή στους θεατές να γίνουν συναφηγητές της ιστορίας και να αποφασίσουν την κάθε φορά διαφορετική κατεύθυνση της έρευνας.
Το «Traces of Responsibility» θα προβληθεί στο πλαίσιο του 11ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου στην Καλαμάτα, την Κυριακή 30 Νοεμβρίου, στις 18:30, στο Αμφιθέατρο Θεόδωρος Αγγελόπουλος στην Καλαμάτα, παρουσία των δημιουργών, και όπως όλες οι δράσεις του φεστιβάλ, η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη.
38 Σημεία Απόφασης, 16 Πιθανά Φινάλε
Το «Ιχνη Ευθύνης» χρησιμοποιεί τη μορφή ενός διαδραστικού «road movie», μέσα από το οποίο το κοινό καλείται να αποφασίσει πόσο βαθιά θα εμβαθύνει στις συνέπειες του τραύματος, αλλά και πώς ένα έθνος προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές του μέσω της συμφιλίωσης.
Οι σκηνοθέτες Ανζα Ρέις και Γιαν Αντερεγκ αποκάλυψαν ότι η ταινία διαθέτει 38 σημεία επιλογής και 16 πιθανά τέλη, τα οποία προέκυψαν από την ιχνηλάτηση προσώπων και τόπων που συνδέονταν με την υπόθεση του εγκληματία πολέμου, καθώς και από την αναζήτηση σημείων σύνδεσης ανάμεσα στην Ελβετία και τη Ρουάντα. Σχεδόν όλο το υλικό από τα γυρίσματα - μαρτυρίες επιζώντων, δραστών, απόψεις ιστορικών - υφάνθηκε στις διαφορετικές αφηγηματικές διαδρομές.
Tο μέλλον των διαδραστικών ντοκιμαντέρ δεν βρίσκεται στο να αντικαταστήσουν τις παραδοσιακές ταινίες, αλλά στο να διευρύνουν τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να μαθαίνουμε, να αμφισβητούμε και να εμπλεκόμαστε με τον κόσμο.» - Ανγια Ράις και Γιάν Αντερεγκ
Η Φιλοσοφία πίσω από την Απώλεια της Αφήγησης
Για τους ίδιους τους δημιουργούς, η διαδραστικότητα είναι η ουσία:
«Ηταν ξεκάθαρο από την αρχή ότι σε μια διαδραστική ταινία ο θεατής πάντα θα χάνει κάτι. Κάθε επιλογή μιας διαδρομής είναι και επιλογή ενάντια σε μια άλλη... Xάνει από τό το γεγονός ότι κάθε αφήγηση περιέχει κενά και ότι η γραφή της ιστορίας εξαρτάται πάντοτε από την οπτική.»
Ο στόχος τους δεν ήταν να προσφέρουν μια «οριστική αφήγηση» της Γενοκτονίας, αλλά να δημιουργήσουν έναν χώρο όπου το κοινό «θα συνειδητοποιεί τη δική του θέση, τα όρια της γνώσης του και την ευθύνη που φέρει στην αναζήτηση της αλήθειας».
Η Δύναμη της Δημοκρατικής Επιλογής
Το έργο έχει σχεδιαστεί για ατομική (45-55 λεπτά) αλλά και συλλογική παρακολούθηση (90-110 λεπτά). Οι δημιουργοί εξηγούν ότι στην ατομική προβολή «η εμπειρία καθοδηγείται από την περιέργεια του ενός. Αυτός επιλέγει τη δική του διαδρομή και μπορεί να εξερευνήσει όσο υλικό θέλει. Στη συλλογική προβολή «εισέρχεται το δημοκρατικό στοιχείο. Οι θεατές πρέπει να αποφασίσουν συλλογικά προς ποια κατεύθυνση θα πάει η ταινία, και ένα άτομο μπορεί να χρειαστεί να ακολουθήσει την απόφαση της πλειοψηφίας.»
Αυτό δημιουργεί έναν διαφορετικό στοχασμό: το κοινό καλείται να σκεφτεί αν κινείται μαζί με την ομάδα ή όχι, θυμίζοντας ότι η Ιστορία «διαμορφώνεται από την οπτική, την εξουσία και την πολιτική».
Θεωρώ πως τέτοιες δημιουργίες είναι πολύ σημαντικές, γιατί δείχνουν έναν νέο, πιο ουσιαστικό τρόπο να μιλάμε για την Ιστορία και να την κατανοούμε μέσα από την προσωπική μας ματιά.» - Τζίνα Πετροπούλου
Νέοι Δρόμοι στην Κινηματογραφική Γλώσσα
Οι διοργανώτριες του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου χαιρετίζουν το έργο ως ένα πολύ σημαντικό παράδειγμα για τα ελληνικά δεδομένα.
Η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΦΝΠ, Τζίνα Πετροπούλου, τόνισε το συγκινητικό και καινοτόμο στοιχείο:
«Η ταινία με ενδιέφερε από την πρώτη στιγμή, γιατί είδα σ’ αυτήν μια διαφορετική δυναμική, πολύ καθηλωτική για το κοινό ενός φεστιβάλ. Ο θεατής συμμετέχει ενεργά, επιλέγοντας τη δική του πορεία μέσα στην ιστορία. Αυτό με ιντρίγκαρε. Με εντυπωσίασε επίσης το γεγονός ότι η ταινία δεν μένει μόνο στα γεγονότα της βίας, αλλά δείχνει και πώς ένα έθνος μπορεί να βρει τρόπους να επουλώσει τις πληγές του, μέσα από τη συμφιλίωση και την ελπίδα. Δεν είναι ένα απλό ντοκιμαντέρ, αλλά μια εμπειρία που σε κάνει να συμμετέχεις και να στοχάζεσαι. Θεωρώ πως τέτοιες δημιουργίες είναι πολύ σημαντικές, γιατί δείχνουν έναν νέο, πιο ουσιαστικό τρόπο να μιλάμε για την Ιστορία και να την κατανοούμε μέσα από την προσωπική μας ματιά.»
Η Κλεώνη Φλέσσα, σκηνοθέτης και καλλιτεχνική σύμβουλος του Φεστιβάλ, υπογράμμισε την πρόκληση της αφηγηματικής δομής:
«Θεωρώ ότι η σκηνοθετική προσέγγιση ξεφεύγοντας από την γραμμική αφήγηση χτίζει ένα νέο σύστημα αφήγησης μέσω της διαδραστικής φόρμας. Σαν σκηνοθέτης θα πρέπει να σκεφτείς πως κάθε απόφαση θα αλλάζει το ύφος, τον ρυθμό, τη συναισθηματική καμπύλη και τη δομή της αφήγησης. Αυτό από μόνο του αποτελεί μια πρόκληση δημιουργικής δεξιοτεχνίας, δοκιμάζοντας τα όρια της κινηματογραφικής γλώσσας. Το πολύ σημαντικό είναι ότι μέσω της διαδραστικής φόρμας προβάλλεις διαφορετικές οπτικές, φωτίζοντας αντιφάσεις, και επιτρέποντας στο κοινό να βιώσει τις πολλαπλές αλήθειες ενός τραύματος, τη φύση της ευθύνης, της ενοχής και της συγχώρεσης σε αντίστοιχες ιστορίες. Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να γίνει ένα αντίστοιχο ντοκιμαντέρ για τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας.»
Tα διαδραστικά ντοκιμαντέρ έχουν τεράστιο δυναμικό για εκπαίδευση και κοινωνική ευαισθητοποίηση κριτική σκέψη, παιδεία στα Μέσα, ιστορική επίγνωση και ικανότητα διαχείρισης της αμφισημίας, επιτρέποντας στο κοινό να εμπλακεί ενεργά με την πολυπλοκότητα, αντί να καταναλώνει παθητικά μια ενιαία αφήγηση.» - Ανγια Ράις και Γιάν Αντερεγκ
Το Μέλλον των i-docs
Κοιτώντας στο μέλλον, οι σκηνοθέτες πιστεύουν ότι τα διαδραστικά ντοκιμαντέρ έχουν «τεράστιο δυναμικό για εκπαίδευση και κοινωνική ευαισθητοποίηση», καθώς καλλιεργούν «κριτική σκέψη, παιδεία στα Μέσα, ιστορική επίγνωση και ικανότητα διαχείρισης της αμφισημίας, επιτρέποντας στο κοινό να εμπλακεί ενεργά με την πολυπλοκότητα, αντί να καταναλώνει παθητικά μια ενιαία αφήγηση.»
Η διαδραστική αφήγηση είναι τεχνικά απαιτητική: «χρειάζεται συμβατότητα με πολλές συσκευές, πλατφόρμες και προγράμματα περιήγησης. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι ένα τέτοιο έργο μπορεί να είναι πιο εύθραυστο, δυσκολότερο στη διανομή και πιο δύσκολο στην προώθηση σε σχέση με μια παραδοσιακή ταινία. Κατά κάποιο τρόπο, η παραγωγή ενός διαδραστικού ντοκιμαντέρ μοιάζει περισσότερο με την ανάπτυξη μιας μικρής ψηφιακής πλατφόρμας παρά με τη δημιουργία μιας μεμονωμένης ταινίας. Απαιτεί συνεργασία ανάμεσα σε κινηματογραφιστές, σχεδιαστές και προγραμματιστές, καθώς και σημαντικό χρόνο για να διατηρείται λειτουργικό καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται.»
Και καταλήγουν: «Τελικά, το μέλλον των διαδραστικών ντοκιμαντέρ δεν βρίσκεται στο να αντικαταστήσουν τις παραδοσιακές ταινίες, αλλά στο να διευρύνουν τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να μαθαίνουμε, να αμφισβητούμε και να εμπλεκόμαστε με τον κόσμο.»
Το «Traces of Responsibility» θα προβληθεί στο πλαίσιο του 11ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου στην Καλαμάτα, την Κυριακή 30 Νοεμβρίου, στις 18:30, στο Αμφιθέατρο Θεόδωρος Αγγελόπουλος στην Καλαμάτα, παρουσία των δημιουργών, και όπως όλες οι δράσεις του φεστιβάλ, η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη.
Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το 11ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου στην επίσημη ιστοσελίδα του φεστιβάλ, στο Facebook και στο Instagram.