Η «πολιτιστική εξαίρεση» επικράτησε πρώτη φορά το 1993 στη διακρατική Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT), όταν από την ελεύθερη διακίνηση προϊόντων ανάμεσα σε Αμερική και Ευρώπη, με πρωτοβουλία της Γαλλίας, εξαιρέθηκαν τα πολιτιστικά προϊόντα. Οι λόγοι ήταν σαφείς: από τη μία η μαζική και σαρωτική επέλαση της Αμερικής (με το σινεμά να αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη βιομηχανία στη χώρα) στην Ευρώπη θα εξαφάνιζε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και από την άλλη η προστασία των πολιτιστικών προϊόντων εντός Ευρωπαϊκής Ενωσης με μηχανισμούς ενίσχυσης και προστασίας προκειμένου να αποκτήσουν στέρεα θέση στην κουλτούρα των ευρωπαϊκών λαών και να φτάσουν σε όλο και μεγαλύτερο κοινό.
Το αποτέλεσμα της «πολιτιστικής εξαίρεσης» που θεωρήθηκε μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της Ευρώπης απέναντι στην Αμερική (μέχρι σε σημείο να ερμηνευτεί και ως αντιαμερικανική) ήταν πως επιβλήθηκαν περιορισμοί στην εισαγωγή αμερικανικών πολιτιστικών προϊόντων στην Ευρώπη, όπως ορισμένο ποσοστό προβολή αμερικάνικων τηλεοπτικών σειρών ή εισαγωγή αμερικανικών ταινιών στους ευρωπαϊκούς κινηματογράφους. Πράγμα που φυσικά τηρήθηκε στο έπακρο από την ίδια τη Γαλλία, αλλά όχι και το ίδιο αυστηρά από τις υπόλοιπες χώρες τις Ευρωπαϊκής Ενωσης, πράγμα που στην πραγματικότητα επιβεβαίωνε τη σημασία της «εξαίρεσης», ως ύστατο μέσο προστασίας των ευρωπαϊκών οπτικοακουστικών προϊόντων από την αμερικανική κυριαρχία.
Είκοσι χρόνια μετά, τον Μάρτιο του 2013, η Ευρωπαϊκή Ενωση ξανασυζήτησε τα περί «ελεύθερου εμπορίου», προχωρώντας στην ακύρωση της «πολιτιστικής εξαίρεσης» για τα ευρωπαϊκά οπτικοακουστικά προϊόντα με τις τελικές συζητήσεις για την συμφωνία να έχουν προγραμματιστεί για το καλοκαίρι του 2013.
Η αντίδραση της Γαλλίας - και του Φρανσουά Ολάντ - ήταν άμεση, αφού στην πραγματικότητα η χώρα δήλωσε πως δεν υποχωρεί από τη θέση της, που είναι η αδιαπραγμάτευη εξαίρεση των πολιτιστικών προιόντων από το ελεύθερο εμπόριο, ασκώντας βέτο στις όποιες συμφωνίες.
Αμέσως κινήθηκε ένας ολόκληρος μηχανισμός από την ευρωπαϊκή κινηματογραφική κοινότητα, με σκοπό την ανατροπή του προσχεδίου που υπογράφηκε και θα οδηγήσει στην απελευθέρωση του εμπορίου εξισώνοντας τα πολιτιστικά προϊόντα με όλα τα υπόλοιπα αγαθά που κυκλοφορούν ελεύθερα στον πλανήτη, απειλώντας με αυτόν τον τρόπο, σύμφωνα με τους ειδικούς, την αυθεντικότητα, πολυποικιλότητα αλλά και τις θέσεις εργασίας που εξασφαλίζει ο τομέας των οπτικοακουστικών έργων στην Ευρώπη.
Οπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο κείμενο διαμαρτυρίας που συντάχθηκε προκειμένου να αφυπνίσει τους Ευρωπαίους κινηματογραφιστές με σκοπό τη συλλογή υπογραφών για την ανατροπή της συμφωνίας:
«Η 13η του Μαρτίου θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια τεράστια στροφή της ευρωπαϊκής δομή - και μια σκανδαλώδης. Αυτή ήταν η μέρα όπου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να κάνει πίσω στην "πολιτιστική εξαίρεση" και να υιοθετήσει ένα προσχέδιο συμφωνίας που συμπεριλαμβάνει τις οπτικοακουστικές και κινηματογραφικές υπηρεσίες στις συζητήσεις μετάξύ Ευρωπαϊκής Ενωσης και Η.Π.Α. που θα ξεκινήσουν το καλοκαίρι. Ξεχασμένα μοιάζουν πλέον τα παθιασμένα λόγια του Προέδρου Μπαρόζο το 2005: "σε μια κλίμακα αξιών, ο πολιτισμός βρίσκεται πριν από την οκονομία." [...] Λίγους μήνες πριν το τέλος της προεδρίας του, δεν καταλαβαίνουμε τι οδήγησε τον κύριο Μπαρόζο να θέλει να εγκαταλείψει την ευρωπαϊκή ιστορία [...] Μοιάζει να έχει ξεχάσει το μάθημα που ο ίδιος διέδιδε πριν λίγο καιρό: "ο πολιτισμός είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να απαντήσουμε στην κρίση". [...] 20 χρόνια πριν, η πολιτιστική εξαίρεση έσκασε στη διεθνή σκηνή, οδηγώντας στην αναγνώριση μιας ειδικής κατάστασης για τα οπτικοακουστικά έργα, αφού αυτά δεν είναι προϊόντα όπως όλα τα άλλα και άρα πρέπει να εξαιρούνται από τις εμπορικές διαπραγματεύσεις. [...] Το αποτέλεσμα είναι θετικό: η πολιτιστική ποικιλία είναι τώρα μια πραγματικότητα στα περισσότερα μέρη της Ευρώπης. Επιτρέπει τις ανταλλαγές και την αμοιβαία κατανόηση και επίσης είναι ένας θεσμός για ανάπτυξη και θέσεις εργασίας. Η Ευρώπη που αγαπάμε εργάστηκε σκληρά για να βοηθήσει να γίνει πραγματικότητα η Σύμβαση της UNESCO για την Προστασία και την Προώθηση της Πολυμορφίας της Πολιτιστικής Εκφρασης. Η Ευρώπη που αγαπάμε επικύρωσε αυτή τη Σύμβαση με 126 χώρες σε όλον τον κόσμο. Η Ευρώπη που αγάπάμε είναι αντικείμενο θαυμασμού στον κόσμο επειδή πήρε και υποστήριξε αυτήν την πρωτοβουλία. Με την υιοθέτηση του προσύμφωνου, το οποίο θα κατεβάσει τον πολιτισμό στο επίπεδο ενός απλού αγαθού, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγκαταλείπει τη θέση της υπέρ της πολιτιστική εξαίρεσης. [...] Μισούμε αυτήν την Ευρώπη που είναι έτοιμη να πετάξει τις αρχές της Σύμβασης και ειδικά υπέρ της πολιτιστικής κυριαρχίας των Η.Π.Α. [...] Αυτοί που, στο όνομα της Ευρώπης, θα δεχθούν αυτήν την παραίτηση θα είναι για πάντα ένοχοι στα μάτια της Ιστορίας. Η πολιτιστική πολυμορφία δεν πρέπει να αποτελεί ακόμη ένα διαπραγματευτικό εργαλείο. Πρέπει να παραμείνει μια φιλοδοξία, ένα νόμιμο δικαίωμα και μια δέσμευση. Δεν είναι αργά!»
Το κείμενο έχουν υπογράψει μέχρι σήμερα όλοι οι μεγάλοι Ευρωπαϊοι σκηνοθέτες (από τον Πέδρο Αλμοδόβαρ, τον Ακι Καουρισμάκι, τον Κεν Λόουτς, τον Τόμας Βίντερμπεργκ, τον Μπελα Ταρ, τον Κώστα Γαβρά, τον Μάικλ Λι, τον Πάολο Σορεντίνο, τον Μίκαελ Χάνεκε, τον Ντέιβιντς Λιντς, τους αδερφούς Νταρντέν...), ενώ στην προσπάθεια συμμετέχει ενεργά και η ελληνική κινηματογραφική κοινότητα, σε μια προσπάθεια που εντείνεται με δημόσιες ανακοινώσεις της συλλογής υπογραφών (δείτε περισσότερα εδώ και βρείτε ολόκληρο το κείμενο της διαμαρτυρίας καθώς και τη δυνατότητα να υπογράψετε), αλλά και μια έντονη κινητικότητα που δείχνει να εξαπλώνεται, επιβεβαιώνοντας το άμεσο και επείγον του αιτήματος.
Σε μια εποχή που το ευρωπαϊκό σινεμά είναι ένα από τα σημαντικότερα παράπλευρα θύματα της οικονομικής κρίσης στην Ενωση, αναμένουμε με αγωνία να δούμε αν τελικά η εξαίρεση της «πολιτιστική εξαίρεσης» από τους κανόνες του ελεύθερου εμπορίου θα είναι αυτή που θα επιβεβαιώσει τον κανόνα: αυτόν που όχι μόνο δεν θέλει τον πολιτισμό κύριο όπλο απέναντι στην κρίση, αλλά σταματάει ακόμη και αυτήν την ελάχιστη προστασία που του παρείχαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις εδώ και δύο δεκαετίες.
Update 23 Μαΐου 2013
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε σήμερα, 23 Μαΐου 2013, στο Στρασβούργο για τη συνέχιση της πολιτιστικής εξαίρεσης στο Διατλαντικό Σύμφωνο Εμπορικής και Επενδυτικής Συνεργασίας, με την οποία οι πολιτιστικές και οι οπτικοακουστικές υπηρεσίες θα εξαιρούνται από την συμφωνία για ελεύθερο εμπόριο ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τις Η.Π.Α..
Η ψήφος αυτή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συμπίπτει με την παρουσία 15 Υπουργών Πολιτισμού στο 66ο Φεστιβάλ Καννών που τρέχει αυτές τις μέρες και οι οποίοι έγραψαν ένα κείμενο προτρέποντας την Κομισιόν να υποχρεωθεί να ενισχύσει την «πολιτιστική εξαίρεση» στις διαπραγματεύσεις που θα ξεκινήσουν μετά τις 14 Ιουνίου στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο.
Οι υπογραφές των Ευρωπαίων σκηνοθετών που υπέγραψαν τη διαμαρτυρία έφτασαν τις 5.000 πριν παραδοθεί στους υπεύθυνους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μαζί τους και ένας Αμερικάνος, αφού ο πανίσχυρος Χάρβεϊ Γουαινστάιν εξέφρασε στις Κάννες την υποστήριξή του στη διάσωση του ευρωπαϊκού σινεμά.
