Εσθονία, Ιούνιος του 1941. Η Ερνα ζει με τον άντρα της Χέλντουρ και την μικρή τους κόρη Ελίντε στο αγροτόσποιτό τους στην εξοχή. Ο Χέλντουρ είναι στρατιωτικός της Εσθονικής Εθνοφρουράς και είναι αυτός που θα της μεταφέρει τα ανησυχητικά νέα: ο Σοβιετικός στρατός του Στάλιν καταφθάνει για να εκκενώσει τα χωριά και τις πόλεις. Η μοίρα των κατοίκων της Βαλτικής, άγνωστη - αν και οι πρώτες φήμες για εξορία στη Σιβηρία δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας. Οι γείτονες και οι φίλοι της Ερνα εγκαταλείπουν τα σπίτια τους. Εκείνη αποφασίζει να μείνουν. Οταν οι Σοβιετικοί φθάνουν στην πόρτα τους, ο Χέλντουρ συλλαμβάνεται (και μετά εκτελείται), η Ερνα με την μικτή Ελίντε τσουβαλιάζονται σε τρένα που οδεύουν στον παγωμένο Βορρά και στα καταναγκαστικά έργα που εξόντωσαν εκατομμύρια «εχθρών του λαού» - κρατουμένων που άφησαν την τελευταία τους πνοή στα «κολχόζ» (συνεταιριστικά σοβιετικά αγροκτήματα). Το μόνο που κρατά την Ερνα ζωντανή είναι τα γράμματα που γράφει στον άντρα της Χέλντουρ. Πρόκειται για αληθινά γράμματα και υπαρκτά πρόσωπα, γιατί αυτή είναι μία αληθινή ιστορία.
Ο 23χρονος τότε Μάρτι Χέλντε είχε έρθει το 2010 στο Forum του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης για να παρουσιάσει το ομώνυμο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ που ετοίμαζε πάνω στο θέμα. Ηταν η επέτειος των 70 χρόνων (2011) από τα τραγικά γεγονότα και ο σκοπός του ήταν να αξιοποιήσει τα γράμματα που ανακάλυψε για να καταγράψει τη θηριωδία ως κινηματογραφικό ντοκουμέντο. Τότε άκουσε ότι στα χέρια του έχει έναν θησαυρό - ιδανικό για ταινία μυθοπλασίας. Κι αποφάσισε να γυρίσει την ιστορία της Ερνα ως φιξιόν. Κι όχι μόνο.
«Νομίζω ότι οι ζωές μας σταμάτησαν. Ο χρόνος σταμάτησε. Ημουν ακίνητη για χρόνια» λέει η Ερνα σ' ένα από τα γράμματά της, μεταφέροντας την αίσθηση του κλεμμένου χρόνου της ζωής των κρατουμένων, το σταμάτημα της καρδιά σου ως αποτέλεσμα της αποκοπής σου από όσους αγαπάς, την ψυχή που έχει εγκαταλείψει το αποστεωμένο σου κορμί - έχει μείνει πίσω, στην αυλή σου με την αγριομηλιά, να απλώνει τα ρούχα ενώ το κοριτσάκι σου παίζει με τη φούστα σου.
Από αυτή τη φράση ο Χέλντε αντλεί την έμπνευσή του και παίρνει μία γενναία απόφαση για την αισθητική και τη φόρμα της ταινίας: θα τη γυρίσει ασπρόμαυρη, σε steadicam μονοπλάνα (το κάθε ένα χρειάστηκε 6 μήνες προετοιμασίας και 1 μέρα γύρισμα), με τον κινηματογραφικό φακό να γλιστρά υγρά και ληθαργικά ανάμεσα στους ανθρώπους που παραμένουν ακίνητοι μέσα στα τοπία - σαν άψυχα αγάλματα, σα ζωντανά ταμπλό ενός βίαιου πίνακα απαράμιλλης ομορφιάς.
Ο 26χρονος διευθυντής φωτογραφίας Ερικ Πολιούμα (στη δεύτερη μόλις ταινία του) κι ο 25χρονος μουσικός Παρτ Ούζμπεργκ συμβάλλουν καταλυτικά στο να μεταμορφωθεί ο τρόμος σε έργο τέχνης. Ο Πολιούμα φωτοσκιάζει τα σκαμμένα πρόσωπα και τις φιγούρες-φαντάσματα με τρόπο που τις κάνει ακόμα πιο ανθρώπινες, ζεστές, πονεμένες - ενώ τα βρώμικα, εξαθλιωμένα, ή, σε στιγμές, φυσικής επιβλητικής όμορφιάς παγωμένα τοπία επιβάλλονται με τον τρισδιάστατο αέρινο όγκο τους. Τα αυτιά μας ζεσταίνει η φωνή της Ερνα (Λόρα Πίτερσον) που διαβάζει τα γράμματα στον άντρα της, ενώ η μελαγχολική, επική σουίτα του Ούζμπεργκ μας βουλιάζει την καρδιά.
Ο Χέλντε μάς κάνει να νιώθουμε την Ιστορία. Οχι απλά να τη βλέπουμε ή να την ακούμε. Είμαστε κι εμείς παγιδευμένοι στο χρόνο, όσο χρόνο παίρνει στο καθένα από τα 13 μονοπλάνα του να μάς περιηγήσει σε μία ακόμα σεκάνς «πανέμορφης» φρίκης και την κάμερά του να μας δείξει αυτή που να εστιάσουμε κάθε φορά. Από την άλλη, η «tableaux vivants» τεχνική του λειτουργεί και ιδεολογικά. Δεν μπορείς παρά να αναρωτηθείς το ρόλο σου ως θεατής - έτσι όπως όλοι μας συνηθίζουμε να κοιτάμε τα αποτρόπαια και τα εγκληματικά της πρόσφατης Ιστορίας ως μουσειακά αρχεία, σαν να μη μας αφορούν πια, σαν να μην υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να γλιστρήσουμε ξανά σε μια παρελυμένη ακινησία, όσο ο φασισμός θα φουντώνει γύρω μας.
Ο αέρας που φυσά λυτρωτικά στα τελευταία πλάνα, όπου τα flashbacks μάς επιστρέφουν στις ευτυχισμένες μέρες πριν τον Ιούνιο του 1941, επιστρέφει τη ψυχή, το χτύπο της καρδιάς, την κίνηση στην Ερνα και τους γείτονές της. Ερχεται πλευρικά, μας ανοίγει το μυαλό και μπαίνει καθαρός και διαυγής. Οπως οφείλει κάθε κινηματογραφικός διάλογος να ανοίγει το παράθυρο.
.
Διαβάστε αναλυτικά το πρόγραμμα του 55ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης εδώ
