Η Βένα Γεωργακοπούλου είναι από εκείνους τους δημοσιογράφους, τους φυλαγμένους στη χούφτα του ενός χεριού (πρώτα στην Αυγή, μετά, για δεκαετίες, η έγκυρη υπογραφή της Ελευθεροτυπίας στον πολιτισμό), που έκανε ρεπορτάζ με πάθος και ακεραιότητα. Μ' αυτή την αφοσίωση ακολούθησε, τόσες φορές, τον Θόδωρο Αγγελόπουλο στα γυρίσματα των ταινιών του, διαγράφοντας, μαζί του, την εξέλιξη του σινεμά του, της σκέψης του, αλλά και της ελληνικής μικρο-κοινωνίας που αποτέλεσε το σκηνικό του. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά τον παράλογο, λες ακόμα, θάνατό του, μοιράζεται στο Flix τις αναμνήσεις της από τον «Τεό», φωτογραφίες από το προσωπικό της αρχείο, τη ζοφερή και προφητική περιπέτεια του αφορισμού του όταν γύριζε το «Μετέωρο Βήμα του Πελαργού» στη Φλώρινα, μια... απειλητική επιστολή που δεν έχει δημοσιευτεί ποτέ, μια επικύρωση του διορατικά πολιτικού σινεμά του, έναν (απο)χαιρετισμό στη σπουδαιότητά του που συχνά θεωρούμε υπερβολικά δεδομένη.
αρχείο Βένας Γεωργακοπούλου
Δεν είναι ιδέα μου, όχι. Εχω πραγματικά τραγουδήσει το «Χιόνια στο καμπαναριό», μια αφόρητα κρύα, δεκεμβριάτικη νύχτα στη χιονισμένη Φλώρινα, ενώ πασχίζαμε με την παρέα μου, χαμένοι σε μια ερημιά, να ανακαλύψουμε μέσα στο απόλυτο σκοτάδι το δρόμο προς το ξενοδοχείο μας. Πού βρήκαμε το κέφι και τη χαρά, πώς ξαναγίναμε παιδιά εκείνη τη νυχτα του 1990, ενώ σκυλιά αλυχτούσαν, μόνο τα αστέρια μάς φώτιζαν και τρέμαμε από το κρύο; Δεν ήταν το κρασί, που είχαμε πιεί λίγο πριν σε κουτούκι της πόλης. Ηταν η αίσθηση πως κάτι μοναδικό ζούσαμε, που ξεπερνούσε το «κινηματογραφικό ρεπορτάζ». Και μας το χάριζε αυτός ο μικροκαμωμένος, απόμακρος άνθρωπος που λατρεύαμε πολύ πριν αποφασίσουμε να γίνουμε δημοσιογράφοι. Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος.
Βένα Γεωργακοπούλου, Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, Μαρία Παπαγιάννη, Γιώργος Αρβανίτης, Μαρία Κατσουνάκη στη Φλώρινα
Τόσες ταινίες είχε κάνει, τόσες ταινίες έκανε στη συνέχεια, η κάθε μια από μόνη της μια τεράστια ιστορία, κι όμως το «Μετέωρο Βήμα του Πελαργού», που ούτε Χρυσό Λιοντάρι ούτε Χρυσό Φοίνικα πήρε, παραμένει στις αναμνήσεις μου η πιο μεγάλη, η πιο μυθιστορηματική και αγγελοπουλική στιγμή του.
Η ίδια η τελετή του αφορισμού, στο τέλος της Κυριακάτικης λειτουργίας, σε μια κατάμεστη Μητρόπολη, όσο θαρραλέος και οργισμένος τύπος κι αν ήσουν, σε τρόμαζε, σε ισοπέδωνε. Μια Ελλάδα που δεν την είχες ξαναζήσει, όσες ιστορίες κι αν είχες ακούσει, μυθιστορήματα διαβάσει και ταινίες δει με παρακρατικούς τραμπούκους. Μεσαίωνας, αντίδραση, σκοταδισμός, εθνικισμός.»
Διάφοροι γελοίοι μητροπολίτες αφορίζουν και σήμερα διάφορους (τον Χωμενίδη, εσχάτως), αλλά κανείς δεν τους παίρνει στα σοβαρά, έτσι τουλάχιστον νομίζω. Οταν, όμως, ο περιβόητος Καντιώτης αποφάσισε να τα βάλει με τον Τεό, γιατί θεώρησε ότι το σενάριο, που είχε διαρρεύσει, θίγει -πρόχειρα τα γράφω- τις απόψεις του περί θρησκείας, έθνους και ηθικής, εισέβαλε απειλητικός, ο ίδιος και ο μαύρος κόσμος του, σε μιά ταινία. Για να την κακοποιήσει και εμποδίσει.
φωτογραφίες Χ. Μήλιος, Ελευθεροτυπία
Κι αυτή ήταν πανέτοιμη να αρχίσει γυρίσματα στην πανέμορφη Φλώρινα, ολόκληρη ένα σκηνικό χάρη στα μαγικά χέρια του Μικέ Καραπιπέρη. Καμπάνες χτυπούσαν ανατριχιαστικά, παπάδες και καλόγεροι πλημμύριζαν τους δρόμους, πανό με απερίγραπτα συνθήματα κάλυπταν τους τοίχους, κυπατζήδες και παρακρατικοί προσέγγιζαν τους δημοσιογράφους παριστάνοντας δήθεν τους καλοπροαίρετους, φιλόξενους ντόπιους… Μια κόλαση, κυριολεκτικά, ζήσαμε οι τυχεροί, κατά τα άλλα, δημοσιογράφοι, που ανεβήκαμε στη Φλώρινα.
Ο Μαστρογιάνι, πότε σοβαρός και σκοτεινιασμένος, πότε χαμογελαστός και όλο αστεία -αλήθεια είναι, όχι μύθος, τον άκουσα με τα αυτιά μου να λέει την απ’ ό,τι φαίνεται κοινή σε όλους, ορθόδοξους και καθολικούς, κοσμική αντίδραση σε αφορισμούς από την εκκλησία: "ελπίζω να αφόρισε και τα παπούτσια μου αυτός ο παπάς, εκτός από εμένα".»
Η ίδια η τελετή του αφορισμού, στο τέλος της Κυριακάτικης λειτουργίας, σε μια κατάμεστη Μητρόπολη, όσο θαρραλέος και οργισμένος τύπος κι αν ήσουν, σε τρόμαζε, σε ισοπέδωνε. Μια Ελλάδα που δεν την είχες ξαναζήσει, όσες ιστορίες κι αν είχες ακούσει, μυθιστορήματα διαβάσει και ταινίες δει με παρακρατικούς τραμπούκους. Μεσαίωνας, αντίδραση, σκοταδισμός, εθνικισμός. Είχα καθίσει ανακούρκουδα κάτω από τον άμβωνα, με ταχυπαλμία, και δεν έβλεπα την ώρα να τελειώσει αυτό το κείμενο μίσους, που διάβαζε ο Καντιώτης. Κι όταν προσπάθησα να κάνω λίγο ρεπορτάζ με τον κόσμο, μέσα κι έξω από την εκκλησία, δεν άντεξα πάνω από λίγα λεπτά, μου επιτέθηκαν μέχρι και παιδάκια του δημοτικού, που είχαν έρθει συντεταγμένα στον αφορισμό, οι άνθρωποι με κοίταγαν με μίσος.
φωτογραφίες Χ. Μήλιος, Ελευθεροτυπία
Πού είχε βρει το κουράγιο, την προηγούμενη μέρα, ο Θόδωρος να διασχίσει με τον Μαστρογιάνι και όλους τους συνεργάτες του την πόλη, ενώ η αστυνομία τους προστάτευε και ο αέρας αντηχούσε εμετικά συνθήματα, για να κατευθυνθεί σε φιλόξενο στέκι νεολαίας να δώσει συνέντευξη Τύπου; ΠΑΣΟΚ και αριστερά ήταν, φυσικά, στο πλευρό του και το θέμα είχε ήδη διεθνοποιηθεί, η κινητοποίηση είχε ξεκινήσει από την Αθήνα, γεμάτη ήταν η Φλώρινα με ξένους δημοσιογράφους και τηλεοπτικά συνεργεία. Και ο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι ήταν εκεί, στο πλευρό του Τεό. Βράχος. Πότε σοβαρός και σκοτεινιασμένος, πότε χαμογελαστός και όλο αστεία -αλήθεια είναι, όχι μύθος, τον άκουσα με τα αυτιά μου να λέει την απ’ ό,τι φαίνεται κοινή σε όλους, ορθόδοξους και καθολικούς, κοσμική αντίδραση σε αφορισμούς από την εκκλησία: «ελπίζω να αφόρισε και τα παπούτσια μου αυτός ο παπάς, εκτός από εμένα». Η ταινία ήταν πολύ σοβαρή υπόθεση για να αφήσουν τον οποιοδήποτε τρελλαμένο ιεράρχη να τους επηρεάσει -ντυμένος με τα κουρέλια του ρόλου του ο όμορφος Μαρτσέλο, αποσυρόταν επί ώρες, πρωί και βράδυ, από το θόρυβο της κοινής ζωής σε ξενοδοχεία της Φλώρινας, για να βρει μέσα του τον πολιτικό άνδρα που έπαιζε, αυτόν που είχε εξαφανιστεί από τη δημόσια ζωή και ζούσε ψηλά, στα σύνορα, ανάμεσα σε μετανάστες.
Το 1990. Τριανταένα χρόνια πριν. Και ο Αγγελόπουλος είχε βγάλει πάλι στο φως με μια ταινία του την Ελλάδα της μισαλλοδοξίας, του εμφύλιου μίσους, της ακραίας ξενοφοβίας. Χωρίς να υπάρχουν πτώματα σε ακρογιάλια, κίτρινα σωσίβια, δολοφονημένοι μετανάστες -όπως τώρα, που όλα έγιναν πιο εύκολα και χειροπιαστά και γέμισε η τέχνη περιττά, ίσως, κλισέ. Χωρίς να υπάρχουν προβεβλημένοι, ψηφισμένοι Χρυσαυγίτες και συμφωνίες με τα Σκόπια να γεμίζουν πλατείες με συνθήματα παλιά για σύνορα και εθνικούς κινδύνους. Λίγο έξυσε την επιφάνεια ο Τεό με το σενάριό του, λίγο τράβηξε το σεντόνι από τις εθνικές μας αυταπάτες περί συμφιλίωσης και ευρωπαϊκής κανονικότητας και το ακροδεξιό θηρίο βγήκε από το λαγούμι του. Οταν επέστρεψα στην εφημερίδα μου, την «Ελευθεροτυπία», αφού είχα στείλει κάμποσες ανταποκρίσεις από τη Φλώρινα, με περίμενε ένα ανώνυμο, απειλητικό γράμμα. Κοψοχόλιασα. Υπογεγραμμένο από μια οργάνωση που αγνοούσα, ΕΣΝΕΑ, ούτε ίχνος της πια, ακόμη και στο google.
Δεν το έχω ποτέ δημοσιεύσει, και μάλιστα νόμιζα ότι το είχα χάσει. Ποιον ενδιαφέρει, σκεφτόμουνα, το φασιστικό παραλήρημα μιας ομάδας που εν έτει 1990 τα είχε βάλει με τον Τεό; Τώρα, όμως, που κλείνουν δέκα χρόνια από τον παράλογο θάνατό του, τώρα που η τέχνη του με ξανακυριεύει, ενώ συγχρόνως φοβάμαι ότι όλο και περισσότερο απομακρύνεται από τις ζωές μας, αυτό το γραμματάκι γίνεται μια ακόμα απόδειξη του μεγαλείου του, της στάσης του, της θέσης του για τη χώρα του και τον κόσμο.
«Δεν ξέρουμε πού ξεφύτρωσες και από πού κρατάει η σκούφια σου, πληρωμένο γύναιο που έφτασες στη Φλώρινα για να υποστηρίξης τις πορνογραφίες του ψευτο-Θόδωρου, που ήρθε για να μάς πουλήσει τις εξυπνάδες του. Για πολύ ηλίθιους περνάτε τους Ελληνες, εσύ και η κουμουνιστοσυντροφιά σου της «Ελευθεροτυπίας». Η υποδοχή που τού έγινε την Κυριακή, του εργοδότη σου είναι η αρχή. Εάν συνεχίση να μάς προκαλή εδώ στην αιματοβαμένη Φλώρινα, που πολεμούσε τον Φλεβάρη του 1949, όταν εσύ κατουριόσουνα, θα βλαστημήση το γάλα της μάνας του. Κι εσύ της δικής σου».
Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, Φοίβη Οικονομοπούλου-Αγγελοπούλου, Δώρα Χρυσικού, αρχείο Β. Γ.
Θέλω να πιστεύω ότι δεν δέχονται πια οι νέοι Ελληνες σκηνοθέτες τέτοιες απειλές σε καθαρεύουσα, ακόμα κι όταν, αραιά και πού -δεν τους ψέγω, είναι λογικό- η ακροδεξιά και τα ρατσιστικά της χούγια και εγκλήματα εμπνέουν κάποιο σενάριο, όπως στο έξοχο «18» του Βασίλη Δούβλη. Σκέφτομαι καμιά φορά πως ο μικρός Αλβανός των φαναριών, που έπαιρνε υπό την προστασία του ο Μπρούνο Γκανς το 1998 στο «Μια Αιωνιότητα και μια Μέρα», μπορεί σήμερα να είναι γιατρός ή δικηγόρος, άλλωστε και ο μικρός, που το έπαιζε, ο πάντα αγαπημένος μας Αχιλλέας Σκεύης, είναι σήμερα ένας καλός επαγγελματίας ηθοποιός.
Τέτοια πνευματικά ταξίδια πάντα μας προσέφερε ο Τεό. Το θέμα του "ξένου", του ξεριζωμένου, του διωγμένου είχε τη θέση του και στην ταινία, που δεν πρόλαβε να γυρίσει, την "Αλλη Θάλασσα", κι ας ήταν τυπικά μια ταινία για την Ελλάδα της κρίσης και ο ήρωάς της ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας με καταγωγή από την Πόλη.»
Ρίχνω μια ματιά στα Βαλκάνια, κι αν εξαιρέσεις μια ολοένα και πιο ανησυχητική ένταση ανάμεσα σε μουσουλμάνους και Σέρβους στη Βοσνία, δεν υπάρχει αυτή η «τραγωδία και ο πόνος», που έζησε, όπως μου είχε πει, ο Χάρβεϊ Καϊτέλ γυρίζοντας το 1995 το «Βλέμμα του Οδυσσέα», την ταινία που ήταν «το μεγάλο πνευματικό ταξίδι της ζωής του».
Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος καθοδηγεί τον Μπρούνο Γκανς στην παραλία της Θεσσαλονίκης - αρχείο Β. Γ.
Αλλά, πάλι, δεν ξέρω. Τέτοια πνευματικά ταξίδια πάντα μας προσέφερε ο Τεό. Το θέμα του «ξένου», του ξεριζωμένου, του διωγμένου είχε τη θέση του και στην ταινία, που δεν πρόλαβε να γυρίσει, την «Αλλη Θάλασσα», κι ας ήταν τυπικά μια ταινία για την Ελλάδα της κρίσης και ο ήρωάς της ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας με καταγωγή από την Πόλη, που βρίσκει μπροστά του την επαναστατημένη κόρη του και την σκληρή πραγματικότητα. Αλλωστε, εκείνο το μισητό βράδυ της 24ης Ιανουαρίου του 2012, που μια βεσπούλα, μια ασήμαντη βεσπούλα, του πήρε τη ζωή, δεν έκανε γύρισμα ο Τεό σε κανά φωτισμένο, ασφαλές, πλούσιο σπίτι. Σε ένα σκληρό, σκοτεινό, έρημο βιομηχανικό τοπίο του Πειραιά έφυγε, παίρνοντας μαζί του τα μυστικά του και ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής μας.
Γυρίσματα, θάλασσα, νιάτα, Μάντυ Μαντελένη, Βένα Γεωργακοπούλου, Θόδωρος Αγγελόπουλος, Μαρία Κατσουνάκη, Παύλος Κάγιος
Δείτε παρακάτω περισσότερες φωτογραφίες από το αρχείο της Βένας Γεωργακοπούλου, αλλά και το γαλλικό ντοκιμαντέρ του Canal+, «Ταινία στα πρόθυρα νευρικής κρίσης», για τα γυρίσματα του Αγγελόπουλου στη Φλώρινα.
Με τον Χάρβεϊ Καϊτέλ, για «το μεγάλο πνευματικό ταξίδι της ζωής του» στο «Βλέμμα του Οδυσσέα»
Συνέντευξη στο σπίτι του Αγγελόπουλου
Ενα τελευταίο τσιγάρο πριν τη συνέντευξη Τύπου, Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, με τον Γιάννη Ζουμπουλάκη και τη Βένα Γεωργακοπούλου
Film au bord de la crise de nerfs | Ταινία στα πρόθυρα νευρικής κρίσης | Canal+
