Η Αννέτα Παπαθανασίου ήταν ανέκαθεν περισσότερο γνωστή στην Ελλάδα ως ηθοποιός, παρότι τελευταία, με θάρρος και δυναμισμό, έχει αμβλύνει την καριέρα της σ’ αυτή μιας επιτυχημένης δημιουργού ντοκιμαντέρ. Το τελευταίο της πόνημα, «Παίζοντας με τη Φωτιά», διερευνά, από πρώτο χέρι, τις συνθήκες βίας που περιβάλλουν τις γυναίκες που επιλέγουν να γίνουν ηθοποιοί στο Αφγανιστάν. Πηγαίνοντας στην Καμπούλ για να διδάξει Αντιγόνη, η Αννέτα Παπαθανασίου ήρθε αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα που δύσκολα κανείς μπορεί να δεχτεί ότι υπάρχει: οι γυναίκες ηθοποιοί στη χώρα αντιμετωπίζονται ως πόρνες και αντι-ισλαμίστριες και περιθωριοποιούνται ή και δολοφονούνται από τον ίδιο τους τον περίγυρο. Το Flix μίλησε με την Αννέτα Παπαθανασίου για τον άθλο της ταινίας, τα συμπεράσματά της και τις συνέπειες μιας τέτοιας έρευνας.
Ποια ήταν η αφορμή για ν’ ασχοληθείς με το θέμα της ταινίας; Ξεκίνησε συγκυριακά ή είχες κάποιον σχετικό στόχο;
Με το θέμα της ταινίας αποφάσισα να ασχοληθώ από τη στιγμή που είδα μια φωτογραφία στο internet που με ξάφνιασε, μια Αφγανή ηθοποιός έπαιζε Μολιέρο στο Αφγανιστάν!
Είχα επισκεφθεί την Καμπούλ το 2007 για τα γυρίσματα ενός άλλου ντοκιμαντέρ, «Qadir, Ενας Αφγανός Οδυσσέας” και δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι κάτι τέτοιο θα ήταν ποτέ δυνατό σε μια τόσο συντηρητική κοινωνία. Ετσι αποφάσισα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για το θέατρο στο Αφγανιστάν και ειδικότερα για τις γυναίκες ηθοποιούς.
Το θέμα μιας γυναίκας, η οποία εργάζεται και εκτίθεται στο Αφγανιστάν, με ενδιέφερε πολύ. Είχα γνωρίσει μία δυναμική βουλευτίνα και μία νομάρχη στο προηγούμενο μου ντοκιμαντέρ και με ενδιέφερε αυτή τη φορά να γνωρίσω γυναίκες καλλιτέχνες. Στην πορεία έμαθα ότι στο Πανεπιστήμιο της Καμπούλ υπάρχει Θεατρικό Τμήμα. Εντυπωσιάστηκα και επικοινώνησα με τον επικεφαλής του τμήματος, τον καθηγητή Χουσαΐν Ζάντα. Μου μίλησε για τις προσπάθειες που γίνονται προκειμένου να αναβιώσουν οι τέχνες και το θέατρο στο Αφγανιστάν και με προσκάλεσε να διδάξω στους φοιτητές του Αρχαίο Ελληνικό Δράμα. Αυτό με βοήθησε να μπω στον χώρο του θεάτρου και έτσι να κάνω την έρευνα που με ενδιέφερε.
Αισθάνεσαι ότι ως γυναίκα σκηνοθέτης αντιμετωπίζεις το σινεμά (ντοκιμαντέρ ή όχι) με διαφορετικό τρόπο;
Ναι, νομίζω ότι μερικές φορές η θεματολογία και ίσως και ο τρόπος αφήγησης - είτε πρόκειται για ντοκιμαντέρ είτε για ταινία μυθοπλασίας - είναι διαφορετικός. Είναι φυσικό. Εμένα με ενδιαφέρει περισσότερο να ασχοληθώ με ένα θέμα όπου βλέπω ότι καταπατούνται φανερά τα δικαιώματα των γυναικών. Οπως επίσης, μπορεί να εντυπωσιαστώ με τις πρωτοπόρες γυναίκες, που έχουν δύναμη και ακολουθούν τα ιδεώδη τους σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Επίσης πιστεύω ότι το φύλο επηρεάζει και τη σκηνοθετική ματιά. Τώρα σε ποιό βαθμό δεν ξέρω να σας πω, γιατί δεν έχω και άλλη επιλογή...
Ποιες ήταν οι πρακτικές και ποιες οι «πνευματικές/ψυχολογικές» δυσκολίες που αντιμετώπισες στο ταξίδι σου; Από την ταινία φαίνεται ότι η εξέλιξη της ιστορίας προκάλεσε και σε σένα έκπληξη.
Πραγματικά ήταν πάρα πολλές οι δυσκολίες σε αυτό το ταξίδι και η ταινία άλλαζε κάθε μέρα. Ξεκινήσαμε με την προοπτική να γυρίσουμε τη ζωή μιας νεαρής ηθοποιού που πήρε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Θεάτρου στην Καμπούλ, η οποία μάλιστα είχε οργανώσει και τον πρώτο γυναικείο θίασο. Ομως αυτήν την κοπέλα δεν τη βρήκα στο Αφγανιστάν, δεν ήρθε ποτέ στο ραντεβού και επίσης είχε διαλυθεί ο ομάδα της, γιατί δυστυχώς εκείνες τις μέρες δολοφόνησαν μία νεαρή ηθοποιό στον δρόμο. Η δικαιολογία ήταν ότι έπαιζε έναν ρόλο που ήταν αντίθετος με το Ισλάμ και ότι ήταν πόρνη. Αυτό ακριβώς το γεγονός με ώθησε στο να θέλω να ερευνήσω περισσότερο τι συμβαίνει και να ψάξω να βρω τις λιγοστές γυναίκες που παρά την κατακραυγή συνεχίζουν να θέλουν να κάνουν θέατρο. Ημασταν στο Αφγανιστάν και έπρεπε να κάνουμε την ταινία, οπότε καταγράφαμε ό,τι ακριβώς γινόταν. Εκείνες ακριβώς τις μέρες, βγήκε ένα τρέιλερ ταινίας στο διαδίκτυο, που γελοιοποιούσε τον Μωάμεθ. Αυτό ήταν πολύ σοβαρό. Για ένα διάστημα είχε κοπεί το internet σε όλο το Αφγανιστάν και επίσης υπήρχε ένας μεγάλος θυμός προς τους ξένους. Εννοείται ότι ήταν πολύ δύσκολο να βγαίνεις εκείνη την εποχή στον δρόμο με κάμερα! Οπότε προσπαθούσαμε να βρίσκουμε λύσεις και να αλλάζουμε το πρόγραμμα γυρισμάτων ανάλογα με τους κινδύνους και τις δυσκολίες.
Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν για σένα να κάνεις αυτό το τόσο απαιτητικό και, ταυτόχρονα, τολμηρό ντοκιμαντέρ; Τι/ποιοι σε βοήθησαν, από πού θα χρειαζόσουν μεγαλύτερη υποστήριξη;
Η αλήθεια είναι ότι όταν αποφασίζω να κάνω ένα ντοκιμαντέρ, δεν σκέφτομαι τις δυσκολίες ή τους κινδύνους, σκέφτομαι μόνο πώς θα το οργανώσω, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν καλύτερα. Μετά, σκέφτομαι πώς θα βρω τα χρήματα και στο τέλος σκέφτομαι τι χρειάζεται να έχουμε για να είμαστε ασφαλείς. Δεν θέλω να διακινδυνεύσει κανένας συνεργάτης μου επειδή εγώ έχω μια τρέλα και ένα πάθος να κάνω μια ταινία.
Ο Δημήτρης Κορδελάς - διευθυντής φωτογραφίας στις τελευταίες μου ταινίες - είναι ένας άνθρωπος που μπορεί να εμπιστεύεται κανείς. Ξέρει να προστατεύεται και να προστατεύει το υλικό. Φυσικά δεν ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στο Αφγανιστάν για γύρισμα. Πουθενά δεν είσαι ασφαλής, αλλά κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας για να μην γινόμαστε στόχος. Η Φωτεινή Οικονομοπούλου - που έχει μαζί με τον Μίκη Μοδιάνο την παραγωγή - με βοήθησε και με στήριξε, γιατί ούσα στην Ελλάδα, βρίσκεται συνεχώς επί ποδός ώστε να παρέχει κάθε δυνατή βοήθεια. Η Ιωάννα Μπρατσιάκου είχε την δημοσιογραφική έρευνα και έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της για να μας βρει έναν φίξερ (άνθρωπο που κάνει όλη την οργάνωση παραγωγής στο Αφγανιστάν) και έμπιστο μεταφραστή και οδηγό.
Θα ήθελα να έχω μεγαλύτερη οικονομική υποστήριξη πηγαίνοντας, δυστυχώς εκείνη την εποχή δεν είχαμε καμία υποστήριξη από δημόσιους οργανισμούς, έτσι ταξιδέψαμε με τα ελάχιστα χρήματα που δόθηκαν για τα σεμινάρια θεάτρου από το Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος, όπου διδάσκω θέατρο. Ευτυχώς όμως, στα τελειώματα της ταινίας, είχαμε συμπαράσταση και οικονομική υποστήριξη από οργανισμούς, αλλά και τηλεοπτικά κανάλια. Ετσι μπορέσαμε να εξασφαλίσουμε και τις αμοιβές των συντελεστών.
Παρακολουθώντας τις ηρωίδες του ντοκιμαντέρ, βρέθηκες κάποιες στιγμές να τις συγκρίνεις με τον εαυτό σου και τη δική σου πορεία;
Ναι, φυσικά. Είμαι ηθοποιός και αγωνίστηκα κι εγώ να πείσω το περιβάλλον μου ότι αυτό θα είναι το επάγγελμά μου. Την εποχή που οι συμμαθήτριες μου σπούδαζαν αρχιτεκτόνισσες, φιλόλογοι ή οικονομολόγοι, η υποκριτική φάνταζε σαν κάτι πιο εύκολο και λίγο πιο φτηνό. Βέβαια η σύγκριση σταματάει εκεί, γιατί τα κορίτσια αυτά στο Αφγανιστάν έχουν να αγωνιστούν για τα προφανή. Δηλαδή είναι απαγορευμένο να ακουμπήσουν ένα ξένο αντρικό χέρι ή να παίξουν χωρίς μαντήλα! Ή ακόμα να κυκλοφορήσουν μόνες χωρίς τη συνοδεία κάποιου συγγενή τους! Και αν κάνουν κάτι τέτοιο, φοβούνται συνεχώς ότι θα τις σκοτώσουν ή θα σκοτώσουν κάποιον από την οικογένειά τους.
Ποια είναι κατά τη γνώμη σου τα αβαντάζ και ποια τα μειονεκτήματα στη δημιουργία ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα;
Το να γυρίσεις ντοκιμαντέρ πια είναι εύκολο. Για να το πραγματοποιήσεις, χρειάζεσαι μία κάμερα και ένα λάπτοπ. Ομως για να έχει ποιότητα αυτό που κάνεις, χρειάζεται πριν έρευνα και προεργασία, και μετά άφθονος χρόνος στο μοντάζ. Δυστυχώς αυτή την εποχή έχει δυσκολέψει πολύ η χρηματοδότηση του ντοκιμαντέρ. Εχει σταματήσει το πρόγραμμα ΤΕΚΜΗΡΙΟ στο ΕΚΚ που χρηματοδοτούσε μαζί με την ΕΡΤ τα ντοκιμαντέρ και η ΝΕΡΙΤ είναι ακόμα στην αρχή. Επίσης, το ανεξάρτητο, μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ, έχει προβλήματα διανομής και προβολής. Λίγοι είναι οι κινηματογράφοι που προβάλλουν ντοκιμαντέρ, αλλά ευτυχώς τελευταία γίνονται αρκετά φεστιβάλ ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα.
Τώρα πια γίνονται ντοκιμαντέρ που έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και πιστεύω ότι ο κόσμος θα τα αγκαλιάσει, για αυτό επιμένω ότι θα πρέπει να δοθεί ειδική ζώνη για το ντοκιμαντέρ στη δημόσια τηλεόραση αλλά και τα ιδιωτικά κανάλια να δώσουν τηλεοπτικό χρόνο στα ντοκιμαντέρ. Βρίσκω πολύ καλή ιδέα το ότι ο ΟΤΕ TV θα ξεκινήσει ένα κανάλι που θα έχει μόνο ντοκιμαντέρ.
Μετά από κάτι που μοιάζει πραγματικά με μεγάλη περιπέτεια, ποιες αναμνήσεις κρατάς από τη διαδικασία του γυρίσματος της ταινίας;
Τη μεγάλη δίψα των φοιτητών μου στο Πανεπιστήμιο να μάθουν για την Ελλάδα και το Αρχαίο Θέατρο. Τις νεαρές κοπέλες ηθοποιούς που με πλησίαζαν για να μου μιλήσουν για το πάθος τους για τη θεατρική τέχνη και για το τι περνάνε για να κάνουν το όνειρό τους πραγματικότητα. Τις θαύμασα. Οπως και την αγάπη του υπεύθυνου του θεατρικού τμήματος, καθηγητή Χουσαΐν Ζάντα, για το θέατρο. Αυτός κατάφερε να διατηρήσει το θεατρικό τμήμα ζωντανό ακόμα και κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης των Ταλιμπάν!
Στις προβολές της ταινίας για κοινό, υπήρξαν αντιδράσεις που σε εξέπληξαν, ευχάριστα ή δυσάρεστα; Οι γυναίκες που παρακολουθείς έχουν δει το φιλμ; Πώς αντέδρασαν;
Η ταινία προκαλεί συζητήσεις γιατί μιλάει για θέματα για τα οποία έχουμε μια μακρινή ιδέα, αλλά δεν τα γνωρίζουμε πραγματικά. Ξέρουμε για το Αφγανιστάν μόνο από τις ειδήσεις.Οι γυναίκες στην ταινία μου μιλάνε πολύ ανοιχτά για την ελευθερία που επιθυμούν και έτσι είναι αρκετά επικίνδυνο να δείξουμε την ταινία στο Αφγανιστάν. Την έχει δει μόνο μία κοπέλα που έχει ζητήσει άσυλο και ζει τώρα στη Σουηδία, καθώς η ταινία παίχτηκε σε Σουηδικό κανάλι. Μου έγραψε ότι εντυπωσίασε η ταινία τους φίλους της Σουηδούς, που ενώ τους είχε ήδη μιλήσει για το τι συμβαίνει στην πατρίδα της, το είδαν πολύ πιο γλαφυρά στην ταινία.
