Η πρώτη ανάγνωση της ταινίας είναι μία ιστορία μητρότητας – πώς μία μητέρα μπορεί να φτάσει στα άκρα για να προστατεύσει το παιδί της. Μήπως όμως σ' ένα δεύτερο επίπεδο θέλετε να παραθέσετε μία παραβολή για τη χώρα σας; Να κάνετε ένα σχόλιο για την νέα τάξη πραγμάτων;
Ακριβώς. Συνυπάρχουν και οι δύο θεματικές. Σε πρώτο επίπεδο εξετάζω την μητρική αγάπη, το ένστικτο να προστατεύσει κανείς το «μικρό του». Αν κοιτάξουμε ψύχραιμα την πλοκή της ταινίας, η Ελένα δεν έχει κανένα λόγο να προστατεύσει τον εγγονό της. Δεν υπάρχει κίνδυνος, δεν υπάρχει πρόβλημα στο να υπηρετήσει στο στρατό ο μικρός. Ολη η χώρα υπηρετεί στο στρατό που είναι το πρόβλημα. Ομως, όπως ξέρουμε, η μάνα κοιτάει με τα μάτια του φόβου - «κι αν συμβεί κάτι, κι αν πάθει κάτι...» Το επιχείρημα του Βλαδιμήρ είναι ότι αν ήταν θέμα υγείας θα της είχε τα λεφτά στο τραπέζι. Θεωρεί όμως ότι ο γιος και ο εγγονός της εκμεταλλεύονται την αδυναμία που τους έχει και εκείνη με τη σειρά της τους κακομαθαίνει. Την προτρέπει να κοιτάξει την κατάσταση πιο ρεαλιστικά. Εκείνη όμως αντιδρά με το ένστικτο, με την μήτρα. Και περνώντας στο δεύτερο μέρος της ερώτησή σας, ναι, ήθελα να κάνω ένα σχόλιο για την μετάλλαξη της χώρας τις τελευταίες δεκαετίες. Τα χρήματα που ήρθαν στη Ρωσία τα τελευταία 20 χρόνια είχαν μία σαρωτική δύναμη. Αλλαξαν, όχι μόνο τις κοινωνικές τάξεις, αλλά και το ανθρώπινο είδος. Αλλάξαμε, μεταλλαχτήκαμε, χαλάσαμε. Ακόμα και μέσα στην Ελένα συνυπάρχουν οι δύο αυτές πραγματικότητες: το μητρικό ένστικτο που φτάνει στα όρια της αυτοθυσίας, αλλά και η διαφθορά από τη γλύκα του πλούτου. Αλλαξε η Ελένα. Αλλαξε μαζί με τη Ρωσία.
Υπάρχει όμως κάτι πεσιμιστικό στο βλέμμα σας. Πιστεύετε ότι έτσι δεν θα προοδεύσει η χώρα, γιατί άλλο αλλαγή κι άλλο πρόοδος, όταν «νταντεύουμε» τέτοιες βολεμένες συμπεριφορές. Οι μάνες φταίνε για όλα!
Δεν φταίνε οι μητέρες. Φταίει η τυφλή αγάπη. Η προστασία που καταντάει εμμονή και τελικά μπορεί να κρατάει ένα παιδί «ασφαλές», αλλά όχι «υγιές». Η τυφλή αγάπη σε κάνει να κρατάς το παιδί σφιχτά από το χέρι και αυτό διασφαλίζει την σωματική του ακεραιότητα. Αλλά όχι την ψυχική του υγεία για να προοδεύσει στη ζωή. Το στοίχημα είναι ένας γονιός να σώζει το πνεύμα του παιδιού. Κι αυτό σημαίνει να το αφήνει ελεύθερο. Αυτή είναι η πιο υγιής αντιμετώπιση και για τις δύο πλευρές. Αλλιώς, η τυφλή αγάπη, που λίγο απέχει από τον τυφλό φόβο, μπορεί να καταλήξει και στο έγκλημα.
Στις πρώτες δύο ταινίες σας φέρνατε αντιμέτωπο τον άνθρωπο με τη φύση. Χρησιμοποιούσατε τοπία και σύμβολα για να μας υποψιάσετε για την αλληγορία που κρυβόταν κάτω από την πρώτη ανάγνωση. Στο «Ελένα» κλείνετε τους ήρωες επί το πλείστον μέσα σε διαμερίσματα – ένα αστικό κι ένα εργατικό. Ηταν αυτό ένα προσωπικό σας στοίχημα, να δοκιμάσετε άλλα κινηματογραφικά εργαλεία αφήγησης; Να βρείτε άλλα σύμβολα για να επικοινωνήσετε με το θεατή;
Καταλαβαίνω γιατί ακριβώς μιλάτε, αλλά δεν μου αρέσει ο όρος «σύμβολα». Το ποτάμι είναι ποτάμι, ο αέρας είναι αέρας, η φύση είναι φύση, ο άνθρωπος είναι άνθρωπος. Το σύμβολο πάντα έχει μία έννοια και μόνο. Αυτό για μένα είναι κλισέ και με βρίσκει αντίθετο. Προτιμώ ο θεατής να βλέπει με ανοιχτό μυαλό τις ταινίες μου και να μην αποκωδικοποιεί σύμβολα. Τώρα όσο αφορά στην ερώτησή σας για την αλλαγή κινηματογραφικής αφήγησης με την «Ελένα», η αλήθεια είναι ότι δεν προσπάθησα συνειδητά να κάνω κάτι διαφορετικό. Η ίδια ιστορία απαιτούσε αυτή την αντιμετώπιση – την αφήγηση της πλοκής μέσα σε διαμερίσματα...
Ομως ο τρόπος που κινείται η κάμερα μέσα σ' αυτά μοιάζει με τον τρόπο που παρατηρείτε τα πράγματα. Οι χώροι, τα έπιπλα, τα αντικείμενα των δύο διαμερισμάτων, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις «δύο Ρωσίες», στέκονται ως χαρακτήρες της ταινίας. Από τη φύση, στην νεκρή φύση...
Σίγουρα οι χώροι αφηγούνται τη δική τους ιστορία. Και εδώ τα διαμερίσματα είναι όντως οι δύο Ρωσίες. Χαίρομαι όταν οι θεατές το παρατηρούν, αισθάνονται την ατμόσφαιρα της ταινίας σαν έναν ακόμα χαρακτήρα. Ετσι είναι, αλλά θεωρώ ότι αν μιλήσουμε για αυτό θα απλοποιηθεί, θα γίνει τετριμμένο.
Εχετε ακούσει πολλές φορές ότι είστε ο «νέος Ταρκόφκσι» - κάτι που υποπτεύομαι ότι μπορεί να κολακέψει αλλά και να σοκάρει έναν νέο κινηματογραφιστή. Είναι ενδιαφέρον όμως να μας πείτε το σινεμά που αγαπάτε, τους σκηνοθέτες που σας επηρέασαν ή κι ακόμα σας επηρεάζουν...
Οι συγκρίσεις με τον Ταρκόφσκι που ξεκίνησαν από την «Επιστροφή» ήταν όντως σοκαριστικές, αλλά πιστεύω πώς η εξήγηση είναι απλή: είμαι Ρώσσος, τι άλλο να έλεγαν; Εκεί μένω και δεν το επεξεργάζομαι άλλο στο μυαλό μου γιατί δε θέλω. Οσο για τους σκηνοθέτες που αγάπησα από μικρός και αγαπώ ακόμα, δε θα σας ξαφνιάσω με ονόματα που δεν έχετε ξανακούσει: Ρομπέρ Μπρεσόν, Μικελάντζελο Αντονιόνι, Ινγκμαρ Μπέργκμαν, Ακίρα Κουροσάβα, Αλεξέι Γκέρμαν, Ερίκ Ρομέρ, Τζον Κασαβέτης. Από τους σύγχρονους, αγαπώ το σινεμά των αδελφών Νταρντέν.
Τι σημαίνουν τα βραβεία για εσάς; Το 2003 επιστρέψατε από τη Βενετία στη Ρωσία θριαμβευτικά, μ' έναν Χρυσό Λέοντα. Πέρα από την ηθική ικανοποίηση, βοήθησε το βραβείο για να κάνετε λίγο πιο εύκολα την επόμενη ταινία; Εχει αλλάξει η κατάσταση στην ρωσική κινηματογραφία τα τελευταία χρόνια;
Δέκα χρόνια πριν ο κινηματογράφος στην Ρωσία ήταν ανύπαρκτος. Οι συνθήκες ήταν καταστροφικές. Τη δεκαετία του 90 είχε καταστραφεί το σύστημα διανομής. Από το νέο μιλένιουμ και μετά όλα άλλαξαν. Οπως δείχνω και στην ταινία, έπεσαν χρήματα στη χώρα, κι από αυτό, σταδιακά, επωφελήθηκε και το σινεμά. Χτίστηκε εκ νέου η κινηματογραφική βιομηχανία. Οπότε δε θεωρώ ότι το βραβείο μου άνοιξε πόρτες, όσο η ευτυχής συγκυρία να κάνω σινεμά τώρα, κι όχι 15 χρόνια πριν. Ομως πιστεύω ότι έχουμε πολύ δρόμο ακόμα. Πρώτα από όλα το ρωσικό σινεμά στην πλειοψηφία του είναι εμπορικό, φτηνό. Μόνο ψυχαγωγία. Με πιάνει απελπισία – πόση «διασκέδαση» να αντέξει ο άνθρωπος; Το σοβαρό σινεμά είναι ακόμα δύσκολο να πείσει τους παραγωγούς να επενδύσουν και να το στηρίξουν. Η Ρωσία έχει 140 εκατομμύρια κατοίκους και μόνο 2.500 αίθουσες - όταν η Αμερική έχει 40.000 αίθουσες και μία υγιή βιομηχανία που κινείται με τον σαρωτικό τρόπο που όλοι ξέρουμε.
Θα κάνατε μία ταινία εκτός των συνόρων της χώρας σας;
Αποτελεί φαντασίωσή μου, πραγματικό μου όνειρο, να γυρίσω μία ταινία για την αρχαία Ελλάδα. Εχω έτοιμο ακόμα και το σενάριο. Πρόκειται για αγγλόφωνο πρότζεκτ και διαδραματίζεται στον 4ο αιώνα π.Χ. Θα είναι μία επική παραγωγή, με μεγαλεπίβολα σκηνικά, αναπαράσταση του λιμανιού του Πειραιά. Το έχω ονειρευτεί αισθητικά επιβλητικό, αλλά με σινεφίλ καρδιά – όπως κατά βάθος είναι όλες οι ταινίες μου. Είναι μεγάλο μου όνειρο.
