Πράγματι ἡ νύχτα μὲ συμφέρει.
Πρῶτα-πρῶτα ἐλαττώνει τὶς φιλοδοξίες· ὕστερα
διορθώνει τὶς σκέψεις· ἔπειτα
συμμαζώνει τὴ θλίψη καὶ τὴν κάνει ὑποφερτότερη
τὴ σιωπὴ μὲ σέβας ἀνατέμνει·
ἐξαίρει τὴν ὄσφρηση μὰ προπάντων ἡ νύχτα περιζώνει
Ν. Κ.
«Ο ποιητής Νίκος Καρούζος, προσεγγίζοντας υπαρξιακά τον μοντερνισμό με το έργο του, το οποίο ακόμη δεν έχει αποκωδικοποιηθεί πλήρως, και με την επιρροή του να εντείνεται με το πέρασμα των χρόνων, βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του καλλιτεχνικού διαλόγου,» εξηγεί ο σκηνοθέτης Γιάννης Καρπούζης. «Η ζωή του, όπως και το έργο του, χαρακτηρίζεται από μια συνεχή οντολογική αγωνιά: εξορίες, υπαρξιακά ερωτήματα, ελληνικός εμφύλιος, φτώχεια, θρησκευτική πίστη, ιδεολογία και ζωή.» Το ντοκιμαντέρ-δοκίμιο «Ο Δρόμος για το Εαρ», σε σκηνοθεσία του Γιάννη Καρπούζη και σενάριο του Ανδρέα Βακαλιού και του Ηλία Λιατσόπουλου, με τη συνδρομή του Δημήτρη Καταλειφού στην αφήγηση και στα δραματοποιημένα μέρη, έρχεται για να δοκιμάσει τη γνώση και να εξερευνήσει τη σκέψη του Νίκου Καρούζου, περνώντας απ' όπου πέρασε εκείνος.
Ενας ερευνητής εξετάζει την ταραχώδη ζωή και το ανεξερεύνητο έργο του ποιητή Νίκου Καρούζου. Καταδύεται σε ένα πλήθος αρχείων, σούπερ 8 φιλμ, ιστορικών γεγονότων και αναμνήσεων, περνώντας από τη συννεφιασμένη Αθήνα, το Ναύπλιο, την Κρονστάνδη και τη Στοκχόλμη για να καταλήξει στο «Eαρ», στην «άνοιξη» της ιστορίας που δεν έχει έρθει ακόμη.
Το πνεύμα του Καρούζου, εξαιρετικά οξυδερκές, αναγνωρίζει τη σαθρή ευμάρεια της μεταπολίτευσης. Το όνομά του φτάνει στη Σουηδική Ακαδημία μαζί με τις φήμες πως θα βραβευτεί με το βραβείο Νόμπελ. Η ποίησή του βραβεύεται με το πρώτο κρατικό βραβείο για μία συλλογή που έσκισε, πέταξε και παρά λίγο να χαθεί («Νεολιθικὴ νυχτωδία στὴν Κρονστάνδη») κι ο ίδιος, ενώ είναι άπορος, αρνείται την κρατική σύνταξη. Ο Καρούζος προβλέπει με σαφήνεια τους σκοτεινούς καιρούς της κρίσης και σημαδεύει ανεξίτηλα για πάντα την ελληνική ποιητική δημιουργία.
Η ταινία «Νίκος Καρούζος - Ο δρόμος για το Εαρ» είναι ένα ντοκιμαντέρ πάνω στο έργο του ποιητή με πρώτο ζητούμενο τη σκοπιά του Αναφερόμενου. «Από την πλευρά της κινηματογραφικής φόρμας,» λέει ο Καρπούζης, «αποτελεί μια απόπειρα αναπαράστασης της ποιητικής μεθόδου που διαχέει το συγγραφικό του έργο. Η υπόθεση εργασίας του Καρούζου είναι η ίδια η ποιητική γλώσσα. Θέμα της ταινίας δεν είναι το ποιητικό υποκείμενο, αλλά η ερευνητική διαδικασία και η κινηματογραφική αναπαράστασή του: παλιές φωτογραφίες, εφημερίδες, αρχεία σε σπίτια φίλων, κασέτες στην ΕΡΤ, μαγνητοφωνημένοι διάλογοι και υλικό το οποίο γίνεται ο πυρήνας της αφήγησης. Ο ίδιος ο ερευνητής γίνεται πρόσωπο της ταινίας και της ιστορίας της, δοκιμάζοντας τα όρια του ντοκουμέντου και της μυθοπλασίας.»
Ο συν-σεναριογράφος Ηλίας Λιατσόπουλος συνδέει την παρακαταθήκη του Νίκου Καρούζου με το παρόν και την ποίηση με την κινηματογραφική τέχνη: «Καταρχάς, επειδή έχει ακουστεί κατά καιρούς, ακόμα και από ανθρώπους της γενιάς μας, και για να μπαίνουν τα πράγματα στη σωστή τους τη θέση, δεν αναδεικνύουμε εμείς τον Καρούζο, αυτός μας ανέδειξε. Ο Καρούζος, χωρίς καμία υπερβολή, εκτός από σημαντικός δημιουργός, είναι και μεγάλος δάσκαλος. Μια ποιο προσεκτική ματιά στο έργο του θα κάνει κατανοητή την παραπάνω θέση. Η ιδέα για μια ταινία ξεκίνησε με μια ανάγνωση της μεταπολεμικής ποιητικής πραγματικότητας. Πιστεύουμε ότι ο Νίκος Καρούζος είναι ο σημαντικότερος και ο επιδραστικότερος ποιητής στην Ελλάδα, όσον αφορά τη χρονική περίοδο από τις μεταπολεμικές γενιές έως και σήμερα. Και αυτό εντοπίζεται κυρίως σε δύο σημεία. Πρώτον, στην ανάγνωση και συνακόλουθα στη διάδοση του έργου του, το οποίο όσο περνούν τα χρόνια γίνεται όλο και πιο δημοφιλές και δεύτερον στην επιρροή του στους μεταγενέστερους και σύγχρονους δημιουργούς. Φυσικά, επιλέξαμε μια ταινία μεγάλους μήκους προκειμένου να ενισχύσουμε την παραπάνω θέση, καθώς αρκετές φορές οι λέξεις από μόνες τους δεν είναι ικανές να μιλήσουν τόσο δυνατά. Ο Καρούζος το λέει καλύτερα βέβαια, Τι είναι ρίγος; / Αντε να το πεις με λέξεις… Και έχει δίκιο.»
«Παράλληλα,» εξηγεί ο Λιατσόπουλος, «θεωρήσαμε σημαντικό να ανιχνεύσουμε τον παραλληλισμό του ποιητικού έργου του Καρούζου −γέφυρα από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα ελληνική ποίηση− με την τέχνη του κινηματογράφου, γνήσιο τέκνο της μοντέρνας κοινωνίας. Με λίγα λόγια, βάλαμε ένα στοίχημα, ότι το έργο του Καρούζου θα διαβάζεται και θα επηρεάζει όλο και περισσότερο στα χρόνια που έρχονται, όχι μόνο ποιητές αλλά και δημιουργούς από άλλες τέχνες, και απ’ ό,τι φαίνεται το κερδίζουμε. Αξίζει να αναφέρουμε παραδειγματικά ότι, μόνο μέσα στον τελευταίο χρόνο, τέσσερις μουσικοί προσέγγισαν συνθετικά ποιήματα του σημαντικού αυτού δημιουργού.»
Πώς κρίνει, η δημιουργική ομάδα της ταινίας, ότι ένα ντοκιμαντέρ-δοκίμιο με στοιχεία μυθοπλασίας είναι η κατάλληλη φόρμα για ν' αποδώσει το πνεύμα και την πορεία του Καρούζου; «Στο κέντρο της ποίησης του Καρούζου, όπως μας λέει ο φιλόλογος Γιάννης Δάλλας, βρίσκεται ο χρόνος, η γλώσσα και η ύπαρξη,» μας λέει ο Γιάννης Καρπούζης. «Η γλώσσα ως θέμα στην ποίηση, βέβαια, ανοίγει το παράδοξο της αυτοαναφορικότητας, αφού η γλώσσα για την ποίηση είναι ταυτόχρονα και μέσο. Στο σινεμά, ίσως ο καταλληλότερος τρόπος για να αντιμετωπίσεις τέτοια θέματα είναι το φιλμ-δοκίμιο και η παράδοση που μας έχει αφήσει ο ευρωπαϊκός μοντερνισμός, από τον Ντζίγκα Βερτόφ μέχρι τον Κρις Μαρκέρ. Γιατί τo φιλμ-δοκίμιο επιτρέπει την κατασκευή μίας εύπλαστης εκφραστικής γλώσσας και συνεπώς μίας γλώσσας η οποία να μπορεί να μιλήσει ακόμα και για το ίδιο το ντοκιμαντέρ. Θέλαμε, τελικά, με έναν τρόπο, να σπάσουμε ένα "ντοκιμαντέρ για έναν ποιητή" στα εξ' ων συνετέθη. Πέρα από τα αναφερόμενα θέματα των ντοκουμέντων, προσπαθήσαμε οι φωτογραφίες να είναι και υλικά αντικείμενα, τα ιστορικά αρχεία να εμφανίζονται και ως παλιά φιλμ, τα δελτία ειδήσεων και ως βίντεο, οι εκπομπές ως θραύσματα μίας τηλεοπτικής ροής, οι ήχοι ως μέρος των μηχανημάτων προβολής και τα cut ως μέρη του σεναρίου. Τελικά μας ενδιέφερε πολύ η έννοια του αρχείου. Θα μπορούσα να συνοψίσω την ταινίας μας − παραφράζοντας τον Μπένγιαμιν − με τη φράση "ο ποιητής στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγής του".»
Το ντοκιμαντέρ υλοποιήθηκε μέσα σε εφτά χρόνια έρευνας, αναζήτησης αρχείων και δικαιωμάτων, συνεντεύξεων θεωρητικών, ποιητών, γνωστών του και φίλων του, και με γυρίσματα στην Αθήνα, αλλά και στην Ικαρία όπου εξορίστηκε, στο Ναύπλιο όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, στη Μακρόνησο (σε ένα Πρωτοχρονιάτικο γύρισμα-περιπέτεια), στην Κρονστάνδη για την οποία έγραψε, και στη Στοκχόλμη στην οποία βρέθηκε προσκεκλημένος της Σουηδικής Ακαδημίας.
Η επίσκεψη της ομάδας στη Μακρόνησο αποδείχτηκε πιο περιπετειώδης από το αναμενόμενο, με την τύχη να δίνει στους συντελεστές μια επιπλέον κατανόηση της ψυχοσύνθεσης του ποιητή: «Η πρώτη φορά που επισκεφτήκαμε τη Μακρόνησο για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ μας ήταν στην εκδήλωση μνήμης με συγγενείς, φίλους και συντρόφους των αγωνιστών και των θυμάτων,» θυμάται ο συν-σεναριογράφος Ανδρέας Βακαλιός. «Η δεύτερη ήταν μόνοι μας, μια Πρωτοχρονιά. Ο χρόνος δανεισμού της κάμεράς μας έληγε και αφού ο καιρός παρέμενε χαρακτηριστικά κακός όλες τις μέρες, το ρισκάραμε, μισθώσαμε ένα φουσκωτό και περάσαμε τη θάλασσα από το Λαύριο στη Μακρόνησο. Στο νησί το γύρισμα ήταν αγωνιώδες, μέσα στις λάσπες, με το φως να λιγοστεύει και τη βροχή να απειλεί την ψηφιακή μας κάμερα αλλά και τη σούπερ 8 μας. Η σκηνή, ήταν ταιριαστή στο θέμα μας. Το κτίριο των αρτοκλιβάνων έγινε το καταφύγιο μας. Ο αέρας εκεί μέσα θύμιζε πράγματι κραυγές ανθρώπων.»
Αλλά η Μακρόνησος έμοιαζε αποφασισμένη να εγκλωβίσει στους βράχους της την ομάδα, όπως τόσους άλλους νωρίτερα: «Ο καιρός είχε αγριέψει και η ώρα του ραντεβού μας με το σκάφος του γυρισμού είχε περάσει. Από το σπασμένο παράθυρο κοιτούσαμε τη θάλασσα που φούσκωνε και την καταιγίδα που δυνάμωνε. Η νύχτα έπεφτε, με τα τηλέφωνά μας δίχως σήμα. Ισως τα κύματα να παραήταν για το σκάφος μας. Σε αυτό το σημείο άρχισε να τριγυρνά η σκέψη πως τα μανταρίνια που είχα φέρει θα ήταν το βραδινό μας και οι πλαστικές καρέκλες το κρεβάτι μας. Σίγουρα όχι ό,τι χειρότερο μπορεί να σου συμβεί. Αλλά για τον γεμάτο προνόμια κόσμο μας, σίγουρα όχι η ιδανική Πρωτοχρονιά. Αρκετή ώρα αργότερα, ένα φωτάκι στη μέση της θάλασσας πλησίαζε. Ηταν το φουσκωτό. Τρέξαμε, πηδήξαμε μέσα και απομακρυνθήκαμε από τη Μακρόνησο, συνεχίζοντας να τραβάμε μέσα στη φουρτούνα και τη βροχή. Δύο από τους τέσσερίς μας, ήμασταν τρομοκρατημένοι, και δεν θα πω ποιοι. Μια σκέψη: Ισως και να είναι χειρότερο να είσαι εξόριστος σε νησί και απέναντι και κοντά να βλέπεις τη στεριά. Ο Καρούζος έφυγε με νευρικό κλονισμό από αυτό το νησί.»
Στην ταινία ακούγεται το καινούριο τραγούδι του Γιάννη Χαρούλη, «Διάλογοι», σε ποίηση του Νίκου Καρούζου, που έγραψε ειδικά για αυτήν. Επίσης, χρησιμοποιούνται σπάνια κινηματογραφικά αρχεία, τόσο της ΕΡΤ, όσο και του Πολεμικού Μουσείου. Τέλος, ο Δημήτρης Καταλειφός απαγγέλλει ποιήματα του Νίκου Καρούζου που δεν έχουν ξανακουστεί.
O Γιάννης Καρπούζης γεννήθηκε το 1984 στην Αθήνα. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (M.F.A.) και στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ (M.Sc). Ασχολείται με τη διαχείριση του χώρου και την οργάνωση του χρόνου, εκφραζόμενος από τα μέσα της Φωτογραφίας, του Κινηματογράφου και της Μηχανικής. Το 2015 έλαβε το διεθνές βραβείο Descubrimientos της PHotoEspana και το 2016 το αντίστοιχο βραβείο του Athens Photo Festival. Eχει εκθέσει στα New Museum of New York – Benaki Museum, Rencontres d’Arles, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, Noorderlicht Photo Festival, PHotoEspana, Magnum Agency, MedPhoto Festival, Photo-Beijing). Εμπλέκεται σε ερευνητικό επίπεδο με τις πειθαρχίες της Θεωρίας, Αισθητικής και Ιστορίας της Τέχνης. Μαζί με μία ανεξάρτητη ομάδα ερευνητών έφτιαξε, το 2016, τον κόμβο φωτογραφίας Aldebaran και το 2017 οργάνωσε τη συλλογική δράση Grossraum 21c στο παλιό Πολυτεχνείο. Τον Δεκέμβριο του 2019 εκδίδεται η πρώτη ποιητική του συλλογή, «Ο χάρτινος χρόνος τελείωσε».
info Νίκος Καρούζος - Ο Δρόμος για το Εαρ | Πρωταγωνιστεί: Δημήτρης Καταλειφός | Συμμετέχουν: Γιώργος Ξένος, Σάββας Μιχαήλ, Κωστής Παπακόγκος, Τίτος Πατρίκιος, Πότα Κακαβά, Κατερίνα Αγγελάκη Ρουκ, Ευριπίδης Γαραντούδης, Θεόδωρος Ρακόπουλος, Γιάννης Δάλλας, Αλέξιος Σαββίδης, Μαίρη Μεϊμαράκη, Τάσος Γουδέλης, Θάνος Σταθόπουλος, Αντώνης Φωστιέρης, Απόστολος Γιαγιάννος, Μανόλης Πρατικάκης, Αριστείδης Βετούλης, Irene Larson, Σταύρος Στρατηγάκος, Εύα Μπέη, Θάνος Κωνσταντινίδης | Σκηνοθεσία: Γιάννης Καρπούζης | Σενάριο: Ανδρέας Βακαλιός, Ηλίας Λιατσόπουλος | Ερευνα: Ηλίας Λιατσόπουλος | Μοντάζ: Λεωνίδας Παπαφωτίου | Διεύθυνση Φωτογραφίας: Γιάννης Καρπούζης, Γιάννης Κανάκης | Σχεδιασμός Ηχου: Κώστας Φυλακτίδης, 17 Δηλητηριασμένοι Εγγλέζοι / Ανδρέας Βακαλιός | Μιξάζ: Κώστας Φυλακτίδης / Tone Studio | Πρωτότυπη Μουσική: Κλέων Αντωνίου, Γιάννης Χαρούλης, Λευτέρης Ανδριώτης | Ακούγεται το τραγούδι «Σκύλος των Αστρων» του Θανάση Παπακωνσταντίνου | Μεταφράσεις: Κώστας Κουτσικουρής | Εργαστήριο Εικόνας: Authorwave | Επεξεργασία Χρώματος: Γρηγόρης Αρβανίτης | Με την υποστήριξη: Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, ΕΡΤ ΑΕ | Παραγωγή: Empty Square / Γιάννης Καρπούζης | Διάρκεια: 100'
