Οχτώ χρόνια μετά το θρίαμβο του «Lebanon» που χάρισε στον δημιουργό του έναν αναπάντεχο αλλά δικαιωματικό Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ Βενετίας, o Σάμουελ Μαόζ επέστρεψε στην Μόστρα του περασμένου Σεπτεμβρίου για να μας εντυπωσιάσει εκ νέου με τα βήματα ενός καινούργιου χορού και να κερδίσει το Μεγάλο Βραβείο της Επιτροπής. Το «Foxtrot» απομακρύνεται από τη ρεαλιστική αμεσότητα και την κλειστοφοβική ατμόσφαιρα της πρώτης του ταινίας και μας συστήνει έναν διαφορετικό δημιουργό που προσεγγίζει φορμαλιστικά και με πειραματική διάθεση την έννοια του μοιραίου, όπως αυτό θα ξεδιπλωθεί ειρωνικά κι ανελέητα στα τρία κεφάλαια της ταινίας.
Το Flix συνάντησε τον Σάμουελ Μαόζ στη Μόστρα, όπου ο Ισραηλινός σκηνοθέτης, σοβαρός και μετρημένος, όπως οι ταινίες του, μίλησε για την πηγή της έμπνευσής του, τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις δύο ταινίες του και τη νέα σκηνοθετική του ματιά.
Η έμπνευση για την ταινία
Η ιδέα για την ταινία βασίζεται σε μια δική μου προσωπική ιστορία, η οποία συνέβη πριν από πολύ καιρό. Όταν η μεγάλη μου κόρη πήγαινε σχολείο, δεν ξυπνούσε ποτέ στην ώρα της για να πάει στο σχολείο κι αναγκαζόμουν να καλώ καθημερινά ταξί για είναι εκεί εγκαίρως, μέχρι τη στιγμή που συνειδητοποίησα ότι όλο αυτό όχι μόνο στοιχίζει πολλά χρήματα, αλλά και είναι κακή εκπαίδευση, οπότε της είπα θυμωμένος να αρχίσει να παίρνει το λεωφορείο, όπως κάνουν όλοι οι συνομήλικοί της. Είχαμε έναν μεγάλο καυγά και την επόμενη ημέρα αποφασίστηκε να πάει στο σχολείο με το λεωφορείο που περνούσε μπροστά από το σπίτι μας, τη γραμμή 5. Το επόμενο πρωί έφυγε από το σπίτι και μισή περίπου ώρα αργότερα άκουσα στις ειδήσεις ότι στο λεωφορείο της γραμμής 5 εξερράγη βόμβα με δεκάδες νεκρούς. Προσπαθούσα σαν τρελός να πάρω τηλέφωνο την κόρη μου, αλλά είχαν πέσει οι γραμμές. Έζησα τις πιο εφιαλτικές στιγμές της ζωής μου, χειρότερες από τον πόλεμο στο Λίβανο (σ.σ. Το Lebanon, η προηγούμενη ταινία του σκηνοθέτη, βασίζεται στις εμπειρίες του κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού). Όταν επέστρεψε το μεσημέρι η κόρη μου, μάς είπε ότι είχε χάσει για λίγα δευτερόλεπτα το λεωφορείο, έτρεξε να το προλάβει στη στάση, αλλά ο οδηγός δεν την περίμενε. Κι όλη αυτή η απίστευτη ιστορία με έκανε να αναρωτηθώ τι έκανα λάθος, προσπάθησα να διαπαιδαγωγήσω την κόρη μου και παραλίγο να την έχανα. Προσπαθείς να κάνείς κάτι λογικό και ξαφνικά προκύπτει το χάος. Προβληματίστηκα, λοιπόν, πάνω σε όλα αυτά που νομίζουμε ότι ελέγχουμε και σε αυτά που μας ξεπερνούν.
Η φορμαλιστική σκηνοθετική προσέγγιση
Φιλοδοξία μου με το Foxtrot είναι να κάνει ο θεατής ένα συναισθηματικό ταξίδι. Hθελα το πρώτο μέρος να είναι σοκαριστικό, το δεύτερο να υπνωτίσει και το τρίτο να συγκινήσει. Η τριχοτόμηση με βοήθησε να ελέγξω αυτή τη συναισθηματική διαδικασία και να πειραματιστώ πάνω στα δραματουργικά μέσα με τα οποία θα την επιτύχω. Κάθε μία από τις τρεις πράξεις αντικατοπτρίζει κινηματογραφικά και σημειολογικό τον κεντρικό χαρακτήρα σε αυτή. Η πρώτη πράξη επικεντρώνεται στον πατέρα και είναι σκληρή, άγρια και παγωμένη, με συμμετρικα και αποστασιοποιημένα πλάνα. Στην τρίτη σκηνή κεντρικό πρόσωπο είναι η μητέρα και έχει περισσότερα κοντινά και συναισθηματικά πλάνα. Η μεσαία σκηνή, που είναι αφιερωμένη στο γιο, έχει κάτι υπερβατικό και πιο πειραματικό, μια ρευστότητα και μια αίσθηση ότι τα πάντα επιπλέουν. Επηρεάστηκα, επίσης, πολύ από την αρχαία ελληνική τραγωδία κι ήθελα ουσιαστικά ο κεντρικός ήρωας να δημιουργεί ο ίδιος την τιμωρία του. Ένας άλλος λόγος ήταν ότι με ενδιέφερε να παρουσιάσω την ταινία ως ένα είδος φιλοσοφικού παζλ, να εξερευνήσω τις έννοιες της συγκυρίας και του μοιραίου και τι τις διαφοροποιεί. Αλλά κυρίως, όπως είπα στην αρχή, ήθελα η ταινία μου να είναι ένα συναισθηματικό ταξίδι με τρεις διακριτές μεταξύ τους στάσεις.
Στη χώρα μου ούτως ή άλλως όλα περιστρέφονται γύρω από το στρατό, ο στρατός είναι η ίδια κοινωνία του Ισραήλ, δεν επιλέγει κανείς να πάει, αλλα εξαναγκάζεται και είναι ίσως το πιο σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.
Η επιλογή του τίτλου
Καταρχάς, έχω να δηλώσω πως είμαι φρικτός χορευτής (γέλια). Το Foxtrot είναι ένας πολύ ενδιαφέρων χορός, γιατί ενώ έχει πολλές παραλλαγές, αλλά πάντα ο χορευτής καταλήγει στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε. Επίσης, το άκουσμα και μόνο της λέξης παραπέμπει σε κίνηση και ροή κι υπονοεί μια μουσικότητα κι έναν ρυθμό. Όλα αυτά ήθελα να τα ενσωματώσω στην ταινία μου και κάπως έτσι ο τίτλος προέκυψε νομοτελειακά, πέρα φυσικά από τη λυτρωτική σημασία που έχει ο χορός στην ταινία.
Η εμμονή με το στρατό στις δύο μεγάλου μήκους ταινίες του
Το «Lebanon» είχε μια αμιγώς ρεαλιστική προσέγγιση στον πόλεμο και στη ζωή στο στρατό, ενώ εδώ ήθελα τα πάντα να έχουν μια πιο σουρεαλιστική διάσταση. Στο Ισραήλ ο στρατός παραμένει ένα εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα και πρέπει να είναι κανείς πολύ προσεκτικός και ξεκάθαρος ως προς το μήνυμά του. Η προσέγγισή μου στο Foxtrot ήταν αλληγορική, καταλαβαίνει κανείς αμέσως ότι αυτή δεν είναι η πραγματική ζωή στο στρατό, αλλά ότι χρησιμοποίησα το στρατό και το φυλάκιο ως μια μικρογραφία της κοινωνίας. Στη χώρα μου ούτως ή άλλως όλα περιστρέφονται γύρω από το στρατό, ο στρατός είναι η ίδια κοινωνία του Ισραήλ, δεν επιλέγει κανείς να πάει, αλλα εξαναγκάζεται και είναι ίσως το πιο σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Πρέπει ακόμα να πω ότι μια από τις μεγαλύτερες επιρροές μου ως καλλιτέχνη αποτελεί το «Catch 22», ένα μυθιστόρημα που κατάφερε να αποδώσει όλο τον παραλογισμό της στρατιωτικής ζωής και αυτόν προσπάθησα να απεικονίσω κι εγώ με τη σειρά μου.
Η σύγκριση με το «Lebanon»
H βασική διαφορά στις δύο ταινίες είναι ότι στο «Foxtrot» δεν υπάρχει πόλεμος. Οι στρατιώτες βρίσκονται σε ένα φυλάκιο στη μέση του πουθενά χωρίς να ξέρουν γιατί βρίσκονται εκεί και χωρίς να κάνουν τίποτα χρήσιμο. Η μόνη πολεμική σκηνή εμφανίζεται σε ένα τάμπλετ κι αυτό ήταν ένα ειρωνικό κλείσιμο του ματιού εκ μέρους μου. Ηθελα να μιλήσω για τον παραλογισμό της ειρήνης κι όχι τη φρίκη του πολέμου. Επίσης, το Lebanon ήταν πιο άμεσο γιατί ήταν η καταγραφή των προσωπικών μου εμπειρίων από τον πόλεμο, επομένως υπήρχε συναισθηματική εμπλοκή. Στο «Foxtrot» μπορούσα να πειραματιστώ πιο εύκολα με τη φόρμα και τη δραματουργία, γιατί ήμουν αποστασιοποιημένος από τα γεγονότα. Το «Lebanon» ήταν το πρώτο κι απαραίτητο ψυχαναλυτικό στάδιο στην πορεία μου, αν και δεν περιορίστηκα μόνο στα προσωπικά μου βιώματα. ΗΗταν μια ανάγκη που είχα μέσα μου για χρόνια, που βγήκε επιτέλους στο φώς και με απελευθέρωσε. Αντίθετα, το «Foxtrot» απαίτησε από εμένα μια πιο σύνθετη διανοητική διεργασία. Απαλλαγμένος από το συναίσθημα, μπόρεσα τελικά να το προσεγγίσω με περισσότερη διαύγεια.
