Το 1979, ο Φράνκο Τζεφιράλι σκηνοθέτησε την ταινία «The Champ», «Ο Πρωταθλητής» στα ελληνικά, διασκευάζοντας την ομότιτλη ταινία του 1931, με θέμα έναν αποτυχημένο μποξέρ που προσπαθεί να ξαναπιάσει την καλή. Τον μποξέρ υποδύεται ο Γιον Βότι και τον μικρό του γιο ο 9χρονος Ρίκι Σρόντερ, ο οποίος τιμήθηκε και με Χρυσή Σφαίρα για την ερμηνεία του. Στο φινάλε της ταινίας, ο πατέρας πεθαίνει μπροστά στα μάτια του παιδιού – ο μικρός πέφτει από πάνω του, κλαίγοντας με λυγμούς και παρακαλώντας τον να ξυπνήσει. Η ταινία του Τζεφιρέλι πήρε πολύ χλιαρές κριτικές, αλλά έμεινε στην ιστορία ως μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές στον κινηματογράφο. Τώρα μαθαίνουμε ότι το «The Champ» είχε και μια άλλη χρήση: βοήθησε στην εξέλιξη της επιστήμης της ψυχολογίας!
Η ταινία του Φράνκο Τζεφιρέλι χρησιμοποιείται σε πειράματα που γίνονται με αντικείμενο το εάν οι άνθρωποι με κατάθλιψη κλαίνε πιο εύκολα απ’ όσους δεν πάσχουν από την ασθένεια – η απάντηση είναι όχι. Χρησιμοποιείται, επίσης, για να δουν εάν όταν είσαι στενοχωρημένος ξοδεύεις περισσότερα λεφτά (ναι, ξοδεύεις…), κι εάν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία θλίβονται ευκολότερα από τους νεότερους (και πάλι, ναι). Ολλανδοί επιστήμονες χρησιμοποίησαν το φινάλε του «The Champ» μελετώντας τη λύπη των ανθρώπων με διατροφικές διαταραχές (για να συμπεράνουν ότι η κατάθλιψη δεν αυξάνει την όρεξη).
Κι έτσι, μια πολύ συγκινητική, αλλά μέτρια ταινία, έγινε εργαλείο επιστημονικής έρευνας, ήδη από το 1988, όταν ο Ρόμπερτ Λέβενσον, ένας καθηγητής ψυχολογίας στο Μπέρκλεϊ και ο φοιτητής του, Τζέιμς Γκρος, άρχισαν να χρησιμοποιούν κινηματογραφικές προτάσεις που τους έκαναν συνάδελφοι, κριτικοί, υπάλληλοι video-club και σινεφίλ. Αυτό που αναζητούσαν, ήταν σκηνές από ταινίες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, προκειμένου να τις μελετήσουν στο εργαστήριό τους.
Ο Λέβενσον και ο Γκρος, ο οποίος τώρα διδάσκει στο Στάνφορντ, αξιολόγησαν και χρησιμοποίησαν, τελικά, πάνω από 250 ταινίες. Μόνταραν τις 78 πιο κατάλληλες, για την έρευνά τους, ολιγόλεπτες σκηνές και τις πρόβαλλαν σε ομάδες φοιτητών, φτάνοντας σε δείγμα 500 ατόμων και μελετώντας τις αντιδράσεις τους.
Κάποιες σκηνές απορρίφθηκαν γιατί προκαλούσαν ανάμεικτα συναισθήματα, για παράδειγμα μια σκηνή αδικίας ενέπνεε θυμό και στενοχώρια μαζί, ή κάποια φαρσοκωμωδία προκαλούσε διασκέδαση και αηδία. Η λίστα στην οποία κατέληξαν, αποδείχθηκε τρομερά χρήσιμη για την ψυχολογική έρευνα.
Μέχρι τότε, οι επιστήμονες, προκειμένου να εξετάσουν τα συναισθήματα, χρησιμοποιούσαν κάποια φορτισμένη μουσική, ή υδρόθειο (τις γνωστές από το σχολείο αμπούλες βρώμας!) για να προκαλέσουν αηδία, ή ζητούσαν από τους εξεταζόμενους να διαβάσουν ψυχοπλακωτικές δηλώσεις όπως «έχω πάρα πολλά κακά πράγματα στη ζωή μου», ή «θέλω να κοιμηθώ και να μην ξυπνήσω ποτέ». Για να προκαλέσουν, αντίθετα, χαρά, προσέφεραν χρήματα ή μπισκότα και για το θυμό τους ανάγκαζαν να κάνουν κουραστικές ή εκνευριστικές δραστηριότητες.
«Παλιά», λέει ο Λέβενσον, «προκαλούσαμε τον φόβο χρησιμοποιώντας τα ηλεκτροσόκ!». Στην πορεία, τα μέσα για τη δημιουργία αρνητικών συναισθημάτων στα πλαίσια της έρευνας, μπήκαν κάτω από το πρίσμα της ηθικής: πώς μπορείς να δημιουργήσεις σε κάποιον την αίσθηση της απώλειας, ή της αποτυχίας, στο εργαστήριο, χωρίς να επηρεάσεις την ψυχοσύνθεσή του βαθύτερα;
«Οι ταινίες έχουν αυτήν τη μοναδική διάσταση,» λέει ο Γκρος. «Ο κόσμος πληρώνει για να δει κάτι που θα τον κάνει να κλάψει κι έπειτα βγαίνει από την αίθουσα χωρίς κάποια εμφανή συνέπεια. Αρα, το να κάνεις κάποιον δυστυχισμένο, για λίγο, με μια ταινία, ξεφεύγει από την κρίση της ηθικής.»
Το 1995, ο Γκρος και ο Λέβενσον δημοσίευσαν τ’ αποτελέσματα των πειραματικών τους προβολών. Κατέληξαν σε μια λίστα με 16 κλιπάκια που είχαν την ιδιότητα να προκαλούν στο θεατή ένα, μεμονωμένο συναίσθημα, όπως το θυμό, το φόβο ή την έκπληξη. Η πρότασή τους για το συναίσθημα της αηδίας ήταν μια σκηνή ακρωτηριασμού. Η πιο επιτυχημένη σκηνή διασκέδασης ήταν ο ψεύτικος οργασμός της Μεγκ Ράιαν στο «Οταν ο Χάρι Γνώρισε τη Σάλι». Και, φυσικά, η σκηνή όπου ο 9χρονος Ρίκι Σρέντερ κλαίει σπαρακτικά πάνω από τον νεκρό μπαμπά του στο «The Champ», προκαλούσε, κατά τον Γκρος και τον Λέβενσον, μεγαλύτερη λύπη, στις έρευνές τους, κι από αυτόν, ακόμα, το θάνατο της μαμάς του «Μπάμπι, το Ελαφάκι».
«Εγώ ακόμα νοιώθω στενοχώρια όταν βλέπω αυτό το αγοράκι να κλαίει με λυγμούς,» λέει ο Γκρος και ο Λέβενσον προσθέτει, «Είναι εκπληκτική σκηνή για το δικό μας σκοπό. Ολόκληρη η ένταση της μη αναστρέψιμης απώλειας συμπυκνώνεται μέσα σε λίγα λεπτά.»
Εκτοτε, οι ερευνητές χρησιμοποιούν τη «σινεφιλική» λίστα των Γκρος και Λέβενσον για να μελετήσουν, όχι μόνο τη λύπη, αλλά και το πώς μας κάνει να φερόμαστε: κλαίμε περισσότερο, τρώμε ή καπνίζουμε ή ξοδεύουμε περισσότερο όταν είμαστε λυπημένοι; Και το φινάλε του «The Champ» έχει ανακηρυχθεί, από πάνω από 300 επιστημονικά άρθρα, ως η πιο λυπητερή κινηματογραφική σκηνή στην ιστορία. Η ταινία έχει χρησιμοποιηθεί ακόμα και για να δοκιμαστεί η ικανότητα των υπολογιστών ν’ αναλύσουν το ρυθμό των χτύπων της ανθρώπινης καρδιάς, τη θερμοκρασία του σώματος, ακόμα και το πόσες τζούρες τραβούν απ’ το τσιγάρο τους οι στενοχωρημένοι καπνιστές!
Σε μια πρόσφατη έρευνα, ο Ισραηλινός νευρολόγος Νόαμ Σόμπελ έδειξε τη σκηνή από το φινάλε του «The Champ» σε ένα δείγμα γυναικών, θέλοντας να συλλέξει τα δάκρυά τους, για μια μελέτη σχετικά με το πόσο ερεθίζονται σεξουαλικά οι άντρες όταν βλέπουν μια γυναίκα να κλαίει. Ο Σόμπελ διαπίστωσε ότι όταν οι άντρες μυρίζουν τα γεμάτα δάκρυα φυαλίδια, ή βαμβάκι μουσκεμένο σε δάκρυα, τα επίπεδα της τεστοστερόνης τους πέφτουν, βρίσκουν τις εικόνες γυναικείων προσώπων λιγότερο ελκυστικές και το μέρος του εγκεφάλου τους που συνήθως αντιδρά στη σεξουαλική πρόκληση μένει πιο αδρανές.
Υπάρχουν κι άλλες ταινίες που έχουν χρησιμοποιηθεί σε έρευνες σχετικές με τη λύπη. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, ο νευρολόγος Γουίλιαμ Φρέι, ορκιζόταν στην ταινία «All Mine to Give», που παρουσιάζει μια οικογένεια των πρώτων αποίκων της αμερικανικής δύσης, όπου ο μπαμπάς και η μαμά πεθαίνουν και τα παιδιά μοιράζονται και μεγαλώνουν σε σπίτια ξένων. «Και μόνο που έκουγα τη μουσική, έβαζα τα κλάμματα,» λέει ο Φρέι.
Ωστόσο, ο Λέβενσον ισχυρίζεται ότι η λίστα με τις σκηνές των ταινιών που διαμόρφωσε ο ίδιος μαζί με τον Γκρος είναι αυτή που χρησιμοποιείται πιο εκτεταμένα από τους επιστήμονες. Κι από τις 16 ταινίες της λίστας, το «The Champ» είναι εκείνο που έχει φέρει τα ακριβέστερα αποτελέσματα. «Νομίζω ότι η λύπη είναι ένα πολύ ελκυστικό συναίσθημα και κάνει τους ανθρώπους να θελήσουν να το καταλάβουν.»
Ρίξτε μια ματιά στις 16 ταινίες από τη λίστα των Λέβενσον και Γκρος και τα συναισθήματα που προκάλεσαν, ακέραια, στο κοινό τους:
Διασκέδαση: «Οταν ο Χάρι Γνώρισε τη Σάλι» και live show του Ρόμπιν Γουίλιαμς
Θυμός: το «My Bodyguard» με τον Ματ Ντίλον και το «Cry Freedom»
Ευχαρίστηση: υλικό από παραλία και κύματα
Αηδία: το «Pink Flamingoes» και μια σκηνή ακρωτηριασμού
Φόβος: «Η Λάμψη» και «Η Σιωπή των Αμνών»
Κανένα συναίσθημα: αφηρημένα σχήματα και χρωματιστές γραμμές
Λύπη: «Ο Πρωταθλητής» και «Μπάμπι, το Ελαφάκι»
Εκπληξη: «Capricorn One» και «Sea of Love»
Αν έχετε, μάλιστα, το κουράγιο, δοκιμάστε τις αντοχές σας με το παρακάτω video του φινάλε του «Ο Πρωταθλητής».
Πηγή: smithsonian.com και «Emotion Elicitation Using Films», των Τζέιμς Τζ. Γκρος και Ρόμπερτ Γ. Λέβενσον (1995)
Tags: the champ, ο πρωταθλητής
